درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: احکام غسل و کفن و صلاة و دفن میت/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

حکم تیمم در فرض نبودن آب برای غسل میت

مسألة ۵۶۷. إن لم یوجد الماء أو تعذّر استعماله، وجب التیمّمات الثلاثة (به نظرم الف و لامش زائد است. باید بگوییم: وجب تیممات ثلاثة) بدلاً عن الأغسال الثلاثة.

اگر برای غسل، آب نبود یا استعمالش مشکل بود، نوبت به تیمم می رسد. سه تیمم به جای سه غسل [باید انجام شوند].

اما اینکه تیمم جای غسل را می گیرد، به خاطر این است که ما مطلقاتی داریم که می فرمایند "انّ التیمّم احد الطهورین"[1] یا "التراب احد الطهورین". به هر دو نحو آمده است. روایت خاص را هم داریم. روایت خاص، روایت زید بن علی بن الحسین (صلوات الله علیه) است.

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّقِّیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَیُّوبَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ إِسْرَائِیلَ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: إِنَّ قَوْماً أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَاتَ صَاحِبٌ لَنَا وَ هُوَ مَجْدُورٌ فَإِنْ غَسَّلْنَاهُ انْسَلَخَ فَقَالَ یَمِّمُوهُ.[2]

یعنی یکی از رفقایمان فوت کرده و مجدور بوده است. جُدري، به معنی مرض آبله است. مبتلا به مرض آبله بوده است. اگر غسلش بدهند، تکه پاره می شود. حضرت(ع) فرمود: تیممش دهند و غسل نمی خواهد. این راجع به این است که میتی، مبتلا به جُدری بوده است. حضرت(ع) دستور داده ‌است که تیممش دهند. محل بحث ما هم اين است که تیمم به جای غسل باشد. منتهی روایت، ضعف سندی دارد و به همین خاطر، رهایش می کنیم و به إطلاقات عمل می کنیم. اینجا ننوشته ایم که از باب چه کسی ضعف دارد. خود زيد بن علی بن الحسین جلیل القدر و صحیح بوده است. سندش این است:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّقِّیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَیُّوبَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ إِسْرَائِیلَ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ (این سه، چهار نفر، توثیق ندارند. خیلی از اینها، توثیق ندارند یا شاید همه آنها توثیق ندارند. جزء معاریف رجال نیستند و مجهول هستند.) عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع.

اما إطلاقات را داریم که می فرمایند: "رب الماء رب الصعید"[3] و "التراب یا التیمم احد الطهورین"[4] . به هر حال همه اینها کافی اند که [ثابت کنند] هر جا غسل، مقدور نبود، نوبت به تیمم می رسد.

دو اشکال صاحب جواهر(ره) در محل بحث و پاسخ آنها

صاحب جواهر(ره) به اینکه تیمم، قائم مقام غسل [میت] است، دو ایراد گرفته است.[5] ایراد اول این است که آنچه در روایات داریم، این است که تیمم جای غسل را می گیرد. غسل به معنی غسل با آب است. لکن در غسل میت، مؤونه ای زائده داریم و آن غسل به سدر و کافور است. اگر بخواهیم سه تیمم دهیم، دو مورد از آنها، قائم مقام بود. یعنی این إطلاقات، این را می رسانند که تیمم جای خود غسل را می گیرد؛ اما حیثیت سدر و کافورش ربطی به تیمم ندارد. از اطلاقات هم چنین استفاده ای نمی شد. انصافا ایراد صاحب جواهر ايراد دقیقی است.

لکن در جواب این طور گفته شده است که این مقدار سدر و کافور به قدری کم است که منافاتی با اطلاق الماء ندارد. بنابراین غسل، غسل به ماء مطلق است. غسل به ماء مطلق هم یقوم مقامه التیمم. پس حیثیت سدر و کافور ساقط است. اما بالاخره وقتی فرض این است که این آب، با خلط سدر و کافور، از اطلاق خارج نمی شود و تیمم هم جانشین آب مطلق است، بنابراین کافی است. آن حیثیت خلط سدر و کافور، ساقط می شود. این را هم اين طور جواب داده اند. بالاخره این جواب هم تا حدودی خوب است.

اما صاحب جواهر(ره) ایراد دومی هم دارد. انصافا صاحب جواهر(ره) دقت نظر خوبی داشته است. ايشان علاوه بر اینکه فقیه بوده، دقت نظر هم داشته است. در قضیه غسل میت، یکی اين است که حدثی که از باب موت است، با غسل میت، مرتفع می شود. یک مسأله دیگر این است که وقتی غسل میت را دادیم، با این غسل، میت که نجس بود، پاک می شود. پس دو خاصیت دارد؛ یکی خاصیت رفع حدث و دیگری خاصیت رفع خبث را دارد. آنچه که در روایات آمده است این است که تیمم، از ناحیه رفع حدث، قائم مقام غسل می شود و رفع حدث می کند. اگر حدث اکبری باشد، برطرفش می کند. اما آیا طهارت از خبث هم مربوط به تیمم است؟ ادله تیمم، دلالتی بر این مطلب ندارند. از ادله تیمم، چنین برمی آید که تیمم، در جهت رفع حدث، قائم مقام غسل است. اما آن خاصیتی که غسل میت دارد که پاک کننده هم است و خبث را برطرف می کند، دیگر از ادله تیمم، چنین مطلبی استفاده‌ نمی شود. این هم ایراد دوم حضرت مولانا صاحب الجواهر(ره) است.

حالا اینجا ما این طور گفته ایم «اما فی النفس شیء» و آن این است که درست است که غسل میت، خبث یعنی نجاست بدن میت را برطرف می کند، اما رافعیتش برای خبث، بر رفع حدث، مترتب شده است. فرموده که خود آن غسلی که رفع حدث می کند، موجب طهارت از خبث هم هست و این بر آن مترتب است. بنابراین وقتی که بنا شد تیمم هم رافع حدث باشد و رفع حدث کرد، خود به خود، بر آن، ارتفاع خبث مترتب می شود و نجاست خبثیه هم مرتفع می شود.

سوال: اگر این بدن به خبث آلوده باشد، چطور می شود طاهر شود. اگر خون هست، چطور بدن طاهر می شود بدون اینکه شسته شود؟

جواب: با غسل، پاک می شود. قائم مقام شدن تیمم در تطهیر از بابت خون یا غیر آن نیست بلکه [از بابت] نجاست ناشی از موت و میته بودن است. این میت، جزء میته است. بالاخره انسان، حیوانی ناطق و مثل سایر حیوانات است که وقتی می میرند، بدنشان نجس است. بحث سر این نجاست است. اما اگر منی و خون و ادرار هست، ما به آنها کاری نداریم؛ آنها نجسند. اگر آب نیست، دیگر رفع این نجاسات ساقط است.

پس وقتی غسل داده شد و طهارت از حدث حاصل شد، همان طور که خود به خود از خبث پاک می شود، در قضیه تیمم، همین طور است. یعنی طهارت در تیمم، قائم مقام غسل، در همه آثارش می شود. این طوری می توانیم بگوییم که اطلاق در عموم تنزیل است؟ یک عموم تنزیل، مثل قضیه رضاع را داریم که می فرماید: "الرضاع لحمة کلحمة النسب". در رضاع، عموم تنزیلی را داریم که به منزله نسب است. اینجا عموم تنزیلی برای ادله تیمم بگوییم. ادله تیمم که گفته اند التراب احدالطهورین، نگفته اند از چه جهتی است. یعنی اطلاق پیدا می کند. بنابراین اثر خاصی معین نکرده اند. احدالطهورین یعنی من جميع الجهات، به منزله آن است. بنابراین یقوم مقام الغسل فی جميع آثاره منها الطهارة الحدثیة و منها الطهارة الخبثیة.

ما در آخر به صاحب جواهر(ره) می گوییم که اگر شما زیر آب تیمم را زدید، غسل، امکان ندارد و تیمم هم به قول شما اعتبار ندارد. آن وقت، فاقد الطهورین می شود. پس یعنی بگوییم که این فاقد الطهورین است و بعد به صرف فاقد الطهورین، کفنش کنند و بر او نماز بخوانند و دفنش کنند. این چیز بعیدی است.

والعمدة فتوی الأصحاب به من دون خلاف.

اصحاب هم فتوا داده اند به اینکه تیمم، یقوم مقام الغسل من دون ایراد و اشکال. بنابراین به فتوای اصحاب هم باید توجه کنیم.

البته ممکن است فتوای صاحب جواهر(ره)، همین باشد‌؛ ولی در مورد استدلال ها می گوید استدلال ها ضعیفند.