درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: احکام غسل و کفن و صلاة و دفن میت/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

نماز میت

مسألة ۵۹۳. تجب الصلاة علی المیّت المسلم و لو کان طفلاً بشرط أن یکون عمره ستّ سنین (شش سالش باشد) و یشترط فیه أیضاً أن یکون أحد أبویه مسلماً. (یا پدرش یا مادرش باید مسلمان باشند؛ چون اگر هر دو کافر بودند، بچه در کفر، تبعیت می کند و دیگر نماز ندارد.)

سوال: این مثل کافر می شود؟

جواب: بله؛ کافر می شود. خدا این را محاسبه نمی کند؛ لکن احکام اسلام، بر او جاری نمی شود.

راجع به عمرش که گفتیم شش سال باشد، دلیلش صحیحه زراره و حلبی است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ جَمِیعاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الصَّبِیِّ مَتَی یُصَلَّی عَلَیْهِ (چه زمانی؟) قَالَ إِذَا عَقَلَ الصَّلَاةَ (حضرت(ع) فرمود: موقعی که نماز را بفهمد و درک کند.) قُلْتُ مَتَی تَجِبُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ فَقَالَ إِذَا کَانَ ابْنَ سِتِّ سِنِینَ وَ الصِّیَامُ إِذَا أَطَاقَهُ.[1] (حضرت(ع) شش سال را فرمود.)

در صحیحه زراره هم آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: ... قُلْتُ: فَمَتَی تَجِبُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ فَقَالَ إِذَا عَقَلَ الصَّلَاةَ وَ کَانَ ابْنَ سِتِّ سِنِینَ الْحَدِیثَ.[2]

اما اینکه گفتیم که یکی از والدینش مسلمان باشند، دلیلش چیست؟ چون اگر هر دو کافر باشند، در کفر از آنها تبعیت می کند. دیگر حکمش حکم کافر است و دیگر نماز ندارد.

سوال: دختر و پسر فرقی ندارند؟

جواب: نه؛ ظاهرش این ‌است.

وجوب ترتیب در اعمال تجهیز میت

مسألة ۵۹۴. یجب أن تکون الصلاة علی المیّت عقیب الغسل و التحنیط و التکفین، ولو قدّمت علی أحدها بطلت ولو کان عن نسيان أو جهل بالمسألة.

باید ترتیب، رعایت شود. یعنی اینکه اول غسل، بعد حنوط، بعد کفن و بعد نماز باشد. حالا اگر این رعایت نشد، مثلا نماز را جلو انداختند، باطل است. باید طبق ترتیب، اعاده فرمایند. باید نماز را در جای خودش اعاده کنند. این ترتیب، هم در روایات آمده‌ و هم سیره مستمره بر همین بوده است. این ترتیب، واجب است. فرق هم نمی کند؛ اذا اخلّ بالترتیب ناسیا او جاهلا لا یجوز و یجب أن یعید الصلاة.

عدم اشتراط طهارت از حدث و طهارت لباس و بدن از خبث هنگام نماز بر میت

مسألة ۵۹۵. لا یشترط الطهارة من الحدث و لا طهارة اللباس و البدن من الخبث حین الصلاة علی المیّت؛ بل تصحّ الصلاة ولو کان اللباس مغصوباً. و إن کان الأحوط استحباباً مراعاة جميع شرائط الصلاة الیومیة.

از ویژگیهای نماز بر میت این است که طهارت در آن، شرط نیست. اگر بدون وضو و حتی جنب است، نماز میت صحیح است. از حائض هم صحیح است.

سوال: لکن مکروه است؛ درست است؟

جواب: بله؛ کراهت دارد.

اگر بدنش نجس است، باز هم نماز بر میت صحیح است.

در این مورد روایت موثقه یونس بن یعقوب داریم.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْجِنَازَةِ أُصَلِّی عَلَیْهَا عَلَی غَیْرِ وُضُوءٍ (بدون وضو نماز بخوانم؟) فَقَالَ نَعَمْ (اشکال ندارد) إِنَّمَا هُوَ تَکْبِیرٌ وَ تَسْبِیحٌ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَهْلِیلٌ کَمَا تُکَبِّرُ وَ تُسَبِّحُ فِی بَیْتِکَ عَلَی غَیْرِ وُضُوءٍ.[3] (چطور در خانه، بدون وضو تهلیل و تکبیر و ذکر می گویی؛ این نماز میت هم همین است؛ يعنی نماز حقیقی نیست. نه رکوع، نه سجود و نه حمد و سوره دارد؛ پس اسم این نماز است؛ ولی واقعا نماز نیست.)

منتهی در صورتی که جنب یا حائض است، شاید هم وضو نداشته باشد، اگر نمی تواند، مستحب است تیمم بگیرد. اگر می تواند، طهارت، مستحب است. اگر نمی تواند، تیمم بگیرد مستحب است. اگر هم نکرد، نماز صحیح است.

سوال: ابن فضال که در سند روایت هست، حضرت عالی او را ثقه می دانید؟

جواب: بله؛ ابن فضال قطعا ثقه است.

حالا راجع به طهارت از خبث، به تعلیل عمل کرده اند و گفته اند که چون در علتش دارد: "إِنَّمَا هُوَ تَکْبِیرٌ وَ تَسْبِیحٌ وَ تَحْمِیدٌ" و اینها احتیاجی به طهارت بدن ندارند. بنابراین طهارت بدن هم شرط نیست.

بعد می فرماید: "بل تصحّ الصلاة ولو کان اللباس مغصوباً".

اگر کسی نماز میت می خواند و لباسش مغصوب است، نمازش صحیح است؛ برای اینکه نماز میت، رکوع و سجود ندارد که حرکتی در آن باشد؛ بلکه اذکاری است. گفتن ذکر، به زبان است و تصرفی در لباس غصبی حساب نمی شود. لأنّ صلاة المیت، اذکار تجري علی اللسان؛ فهذه الاذکار تجري علی اللسان، هل یعدّ تصرفا فی اللباس؟ لا یرتبط باللباس. لا علاقة لها باللباس. بنابراین اجتماع امر و نهی ای پیدا نمی شود. اجتماع امر و نهی، اتحاد وجودی در یک عمل است و ما چنین چیزی نداریم. اذکار، چه ربطی به لباس دارند. البته لباس غصبی که پوشیده، عمل حرامی انجام داده است؛ اما غرض این است که نمازش باطل نیست.

و إن کان الأحوط استحباباً مراعاة جميع شرائط الصلاة الیومیة.

جهت نمازگزار و میت در نماز میت

مسألة ۵۹۶. یجب استقبال القبلة علی من یصلّي صلاة الجنازة و یجب أن یکون المیّت مستلقیا علی قفاه و رأسه إلی جهة یمین المصلّي.

کسی که نماز جنازه را می خواند، باید رو به قبله باشد.

سوال: زمین اگر غصبی باشد و میت را روی آن بگذارند و بر او نماز بخوانند، نماز صحیح است؟

جواب: قرار دادن میت بر روی زمین غصبی، حرام است؛ لکن نماز، باطل نیست؛ چون نمازی نیست.

یکی دیگر از مطالبی که گفتیم این است که مصلّی باید رو به قبله باشد. اینجا مقتضای صحیحه داود بن قاسم ابی هاشم الجعفری در کیفیت نماز بر مصلوب هست که در آنجا حضرت(ع) دستور فرموده است که خود مصلّی باید رو به قبله باشد.

و یجب أن یکون المیّت مستلقیا علی قفاه و رأسه إلی جهة یمین المصلّي.

میت را روی قفایش می خوابانند که سرش سمت راست نمازگزار باشد. پاهایش هم طرف مقابل باشد. این واجب است. پس اگر این طور رفتار را نکردند، نماز، باطل است. این به دلیل موثقه عمار است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَمَّنْ صُلِّیَ عَلَیْهِ (بر کسی، نماز خوانده بودند.) فَلَمَّا سَلَّمَ الْإِمَامُ فَإِذَا الْمَیِّتُ مَقْلُوبٌ رِجْلَاهُ إِلَی مَوْضِعِ رَأْسِهِ (یعنی پاهایش به طرف راست و سرش به طرف چپ بود.) قَالَ یُسَوَّی وَ تُعَادُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ ... .[4] (حضرت(ع) فرمود: درستش کنند و نماز هم باید اعاده شود. نماز باطل است.)

وجوب بالا یا پایین نبودن مکان نمازگزار از مکان میت

مسألة ۵۹ یجب أن لا یکون مکان المصلّي أعلی أو اخفض من مکان المیّت؛ و لکنَّ الیسیر منه لا یکون قادحاً.

یعنی مکان مصلی و مکان میت باید مساوی باشند؛ مگر اینکه اختلاف به مقدار یسیر باشد که مانعی ندارد.

سوال: منظور، امام جماعت‌ است؟

جواب: مأمومین هم باید رعایت کنند که نسبت به امام، پایین نباشند. این وضع، رعایت شود. همه را باید رعایت کنند.

اعتبار دور نبودن نمازگزار از میت

مسألة ۵۹۸. يعتبر أن لا یکون المصلّي بعیداً عن المیّت، أمّا إذا کانت الصلاة في الجماعة فلا یضرّ البعد مع اتّصال الصفوف.

مصلّی نباید از میت، خیلی دور باشد. یعنی طوری باید باشد که نماز بر این میت خوانده شد. حالا اگر چند متر فاصله دارد، صدق نمی کند که بر میت نماز خوانده است؛ پس باید نزدیک باشد. من المستحبّ أن یکون بنحو قریب حتی إذا هبّ الریح یقع طرف قبائه علی التابوت.

اين هم گفتیم که این طور بعید نباشد. اما اگر جماعت است و آقا نزدیک میت ایستاده است و جمعیت تا صد یا دویست متر فاصله پیدا کنند، اشکالی ندارد؛ چون که به وسیله این صفوف باهم متصل می شوند و به میت، اتصال پیدا می کنند. همین اتصال، کافی است.

سوال: تعلیل امام(ع) این بود که صرف تسبیح و تهلیل است؛ پس چرا باید شروط نماز از جمله بالا و پایین نبودن، رعایت شود؟

جواب: اینها را در روایات داریم.

سوال: وقتی که آنها در نماز میت، باید اذکار را بخوانند، جماعت به چه صدق می کند؟ همه موظفند اذکار را بخوانند. یعنی اگر جماعت است، باید امام، یک جایی را متحمّل شود.

جواب: باید خود مأمومین اذکار را بخوانند. دیگر جماعتی است؛ اما تحمّل نیست.

وجوب ایستادن نمازگزار در مقابل میت

مسألة ۵۹ یجب أن یکون المصلّي واقفاً قبال المیّت، و لکن في صلاة الجماعة إن طالت الصفوف شرقاً و غرباً فالصلاة صحیحة.

قبال یعنی روبرو. یعنی مثلا این میت و این هم روبرویش باشد؛ نه اینکه میت، اینجا و مصلّی آن طرف باشد. پس باید روبرویش باشد. یعنی المیّت تجاه المصلّي. اما این در نماز جماعت، لازم نیست. در نماز جماعت، امام جماعت واجب است که مقابل میت باشد. اما صفوف، لازم نیست [مقابل میت باشند] و اگر تا شرق و غرب بروند، مانعی ندارد؛ چون اتصال پیدا می کنند. با اتصالی که به هم پیدا می کنند، دیگر مثل این است که روبروی میتند و همان اتصال، کافی است.

سوال: اینهایی که پشت امام، نماز می خوانند، باید دعا را بخوانند؟

جواب: باید بخوانند. امام، چیزی را تحمل نمی کند و همه باید بخوانند.

سوال: در مسجد النبی که بودیم، عده ای نماز می خواندند و مغازه دارها نزدیک به یک کیلومتر دور بودند و می ایستادند با امام جماعت نماز می خواندند.

جواب: آنها سنی بودند. اهل سنت، قائل به اتصال نیستند. اما قائلند به اینکه اگر با فاصله است، یک نفر نمی شود. باید خودشان هم جماعتی باشند. یعنی اگر یک نفر باشد و می خواهد از دور اقتدا کند، نزد آنها صحیح نیست. اگر جماعتی هستند، ولو پنج نفر باشند، می توانند نماز بخوانند.

یادم هست که اول انقلاب آقای طالقانی نماز جمعه می خواند و برخی زنان در خانه هایشان همزمان بوسیله تلویزیون اقتدا می کردند. بعد ما فهمیدیم و گفتیم نمی شود.