درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: نماز میت/احکام اموات/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

کیفیت نماز میت

مسألة ۶۰۷. یجب في صلاة المیّت خمس تکبیرات، فإن أتی بها بالنحو التالي کفی و صحّ إن شاء الله تعالی.

چون که روایات درباره کیفیت دعاهایی که باید خوانده شود مختلفند. به آنها اشاره ای می کنیم. لهذا نوشته ایم که اگر این طور که ما می گوییم خوانده شود، کافی و صحیح است. اما شاید منحصر هم نباشد.

أن ینوي و یکبّر (نیت کند و تکبیر بگوید) و یقول: "اشهد أن لا اله الّا الله و أنّ محمّداً رسول الله"؛ ثم یکبّر ثانیا و یقول: "اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد"؛ ثم یکبّر و یقول: "اللّهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات"؛ ثم یکبّر و یقول: "اللّهم اغفر لهذا المیّت" و إن کان إمرأة (اگر زنی باشد) یقول: "اللّهم اغفر لهذه المیّتة".

این مختصرش است. مفصل تر هم داریم که مستحب است. مقدار واجب اصلی همین است که گفتیم.

من پیشنهادم این است که آقایان نسبت به مثلا نماز میت سعی کنند که اینها را به همان کیفیت متعارفی که هست، [یاد بگیرند]. در رساله هم مفصلش هست. اين برای شئونات روحانیت خوب نیست؛ لهذا سعی کنید نماز میت و صیغه عقد را [یاد بگیرید]. حالا طلاق لازم نیست؛ ان شاء الله پیش نیاید. اما صیغه عقد را به همان کیفیتی که متعارف است، خوانده شود. متعارفش هم بیش از حد وجوب و مفصل است. در سابق کتابی بود که اسمش صیغ العقود بود. حالا نمی دانم هست یا نیست.

مستحباتش را نوشته ایم.

و الأولی أن یقول عقیب التکبیر الأول: "اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ إلاّ الله وَحْدَهُ لا شَرِیک لَهُ و اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اَرْسَلَهُ بِالحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً بَینَ یدَی السّاعَةِ".

ثم یکبّر ثانیاً و یقول: "اللهمَّ صَلِ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَبارِک عَلی مُحَمَّدٍ وآل مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ کاَفْضَلِ ما صَلّیتَ وَبارکتَ وَتَرَحَّمْتَ و تحنّنتَ عَلی إبْراهِیمَ وَآلِ إبْراهِیمَ إنَّک حَمِیدٌ مَجِیدٌ، وَصَلّ عَلی جَمیعِ الأنْبِیاءِ والمُرْسَلِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّدّیقِینَ وَجَمِیعِ عِبادِ الله الصّالِحِینَ".

ثم یکبّر ثالثاً و یقول: "اللهمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ، وَالمُسْلِمِینَ وَالمُسْلِماتِ، الاَحْیاءِ مِنْهُمْ وَالاَمْواتِ، تابِعْ بَینَنا وَبَینَهمْ بِالخَیراتِ، إنَّک مُجِیبُ الدَّعَواتِ، إنَّک عَلی کلّ شَیءٍ قَدِیرٌ". (البته اضافاتی هم دارد.)

ثم یکبّر رابعاً و یقول: "اللهمَّ إنّ هذا عَبْدُک وَابَنُ عَبْدِک وَابْنُ اَمَتِک نَزَلَ بِک وَاَنْتَ خَیرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللهمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَیراً وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، اللهمَّ إن کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِی اِحْسانِهِ و إن کانَ مُسِیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ، اللهمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَک فِی اَعْلی عِلّیینَ وَاخْلفْ عَلی اَهْلِهِ فِی الغابِرِینَ، وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِک یا اَرْحَمَ الرّاحِمِینَ". (باز اضافاتی هم دارد)

سوال: اگر می دانیم شخص، معصیت کار است. اللهم انا لا نعلم منه الا خیرا را باید بگوییم یا نیازی نیست؟

جواب: اگر یقین دارد که آدم خیلی بدی بوده است نمی تواند ... .

سوال: ظاهرا این به اسلامش برمی گردد. اللهم انا لا نعلم من اسلامه؛ لیس من افعاله. اگر این طور است، نمی شود روی کسی نماز خواند.

جواب: این طور هم می شود. باید نیت کند. حداقلش این است که خمس نمی دهند. من خودم که می دانم خمس نمی دهند، چه کار کنم؟ واقعا خمس نمی دهند.

سوال: این جمله را بگوییم که مردم چیزی نگویند؛ بگوییم: "اللهم نعلم منه خیرا".

جواب: "اللهم انا نعلم منه خیرا" خوب است. نه "لا نعلم منه الا خیرا".

خدا یکی از مراجع را رحمت کند؛ کسی بر جنازه اش نماز می خواند؛ بعد از اینکه که گفت: "انا لا نعلم منه الا خیرا"، گفت: "بل نعلم منه خیرا کثیرا".

حالا این فرمایش آقای مالکی راه حل خوبی است که بگوید "اللهم انا نعلم منه خیرا".

ولایت اهل بیت را هم می توانیم.

سوال: نظر آقای سیستانی این‌است که خیر یعنی شیعه امیرالمؤمنین(ع). بر حساب خیر البریة است.

جواب: بله می تواند این مطلب در نیت ما باشد. در نیتش باشد "انا لا نعلم منه الا خیرا في أمر الولایة و عقائده؛ لا افعاله و اعماله." آدم ‌این را در نیت بگنجاند. خوب است. دیگر مسأله حل می شود.

سوال: نفس مسلمانی را در نظر بگیرد، بازهم حل است.

جواب: بله؛ بحث مسلمانی و اسلام [را در نظر بگیرد].

پس به راه حل های مختلفی رسیدیم. اما در نیتش باید باشد. "لا نعلم منه الا خیرا" یعنی در امر عقائد؛ نه در امر مطلق امور.

سوال: اگر تکبیر پنجم را فراموش کرد، نماز باطل است؟

جواب: حالا به این می رسیم. هنوز نرسیدیم و در تکبیر چهارمی هستیم.

اگر هم میت زنی هست بگوید:

و إن کان المیّت امرأة یقول: "اللهمَّ هذِهِ اَمَتُک وَابنَةُ عَبْدِک وَابْنَةُ اَمَتِک نَزَلَتْ بِک وَاَنْتَ خَیرُ مَنْزُولٍ بِهِ". و یأتی بالضمائر الراجعة الیها مؤنثاً.

دیگر صیغه ها مؤنث می شود.

هذه الکیفیة هي مختار المشهور. (مختار مشهور این است.) و القدر المتیقن وجوب خمس تکبیرات بل لعله من ضروریات المذهب. کما أن مذهب المخالفین استقرّ علی اربع تکبیرات.

راجع به تکبیرات مسلّم است که ما به پنج تکبیر قائلیم. بر خلاف اهل سنت که به چهار تکبیر قائلند.

قد ورد في صحیح عبدالله بن سنان: "التَّکْبِیرُ عَلَی الْمَیِّتِ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ".[1]

و در صحیحه ابی ولاد چنین است.[2]

مرحوم سید محسن حکیم اعلی الله مقامه در مستمسک فرموده است: "بل لعلّه من ضروریات المذهب".[3] بین ما و اهل سنت اختلاف قدیمی هست. آنها چهار تکبیر می گویند و ما پنج تکبیر می گوییم. ولی ما در نماز بر منافقین، چهار تکبیر می گوییم. پنجمی ندارد. اما در نماز بر مؤمنین پنج تکبیر هست.

سوال: اهل سنت از پنج تکبیر کدام را نمی خوانند؟ آخری را نمی خوانند؟

جواب: آنها به چهار تکبیر قائلند. "الزموهم بما الزموا به انفسهم".[4] آخری را نمی گویند. حالا دعا را چطور می خوانند، نمی دانم. باید بپرسیم. اما مسلّم است که چهار تکبیر می گویند. مسلّم است که ما هم برای مؤمنین پنج تکبیر و برای منافقین چهار تکبیر می گوییم. ﴿وَلَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ﴾[5] . آنها مردند و حال آنکه در دل به پیامبر(ص) ایمان نیاورند.

سوال: آنهایی که نفاقشان مسلّم باشد.

جواب: بله؛ معلوم است. ... الآن نیست. مگر از مجاهدین خلق و اینها مثلا باشد.

سوال: آیه شریفه که می فرماید: ﴿وَلَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ﴾ شامل کفار می شود یا شامل منافقین هم می شود؟ "و لا تصلّ" آمده است.

جواب: درباره منافقین است. در مورد عبدالله اُبَی و اینها بود. بله؛ لا تصلّ. بعد این طور شد که اگر مجبوری، نماز بخوان؛ اما با چهار تکبیر.

همه بحث سر دعاهاست. روایات، در دعاها مختلفند.

في صحیحة محمد بن مسلم و زرارة :

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةَ أَنَّهُمَا سَمِعَا أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ لَیْسَ فِی الصَّلَاةِ عَلَی الْمَیِّتِ قِرَاءَةٌ وَ لَا دُعَاءٌ مُوَقَّتٌ إِلَّا أَنْ تَدْعُوَ بِمَا بَدَا لَکَ ... .[6]

دارد که در نماز میت، نه قرائت، یعنی حمد و سوره آمده و نه دعای موقت یعنی دعای معینی تعیین شده است. "تدعو بما بدا لک" یعنی هر چه دلت می خواست و صلاح می دانی، برای میت دعا کن.

صحیحه حلبی می فرماید:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تُکَبِّرُ ثُمَّ تَشَهَّدُ ثُمَّ تَقُولُ ... ثُمَّ تُکَبِّرُ الثَّانِیَةَ وَ تَقُولُ مِثْلَ مَا قُلْتَ حَتَّی تَفْرُغَ مِنْ خَمْسِ تَکْبِیرَاتٍ.[7]

در صحیحه حلبی چیز عجیبی دارد. می فرماید همه اش از جمله شهادتین و صلوات و غیره را بعد از تکبیر اول بخوان. بعد از تکبیرات بعدی هم اینها را تکرار کن. در صحیحه حلبی، این طور آمده است.

و ما ذکره فی التکبیرة الأولی بعد الشهادتین عبارة جامعة شاملة للصلاة علی محمّد و آل محمّد و الدعاء للمیّت کما هو المتعارف لدینا و ظاهرالحدیث تکرار نفس العبارة عقیب سائر التکبیرات.

همین که عرض کردم. یعنی این طوری [بیان] کرده اند که بعد از تکبیر اولی، همه اش را بگو تا ... . بعدش همان را در تکبیر دوم، سوم، چهارم و پنجم تکرار کن.

و في بعض الصحاح "انّما هو تکبیرٌ و تسبیحٌ و تحمیدٌ و تهلیل". و في بعضها امور أخر.

نماز میت چیز خاصی نیست. همین که شما تکبیر، تسبیح، حمد خدا و لااله الاالله بگویید کافی است.

و الذی یتحصّل من المجموع أنّه لیس لصلاة المیّت دعاء أو ذکر أو قراءة مخصوصة؛ (نماز میت، دعا و ذکر و قرائت مخصوصی ندارد.) بل یدعو المصلّي بما بدا له ممّا یناسب المقام و هو الصلاة علی المیّت؛ فما ورد في بعض الروایات من تعیین بعض الأنواع فلأجل تعلیم الکیفیة المناسبة لا أنّها متعیّن أو یحمل علی الاستحباب.

به این شکلی که ما الان می خوانیم در دو روایت آمده است؛ یکی از آنها موثقه سماعه و واضح تر از آن، روایة أم سلمه است.

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ أُمِّهِ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا صَلَّی عَلَی مَیِّتٍ کَبَّرَ وَ تَشَهَّدَ (شهادتین گفت) ثُمَّ کَبَّرَ وَ صَلَّی عَلَی الْأَنْبِیَاءِ (انبیاء یعنی پیامبر اسلام...) وَ دَعَا ثُمَّ کَبَّرَ وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِینَ (که همان اللهم اغفر للمؤمنین باشد) ثُمَّ کَبَّرَ الرَّابِعَةَ وَ دَعَا لِلْمَیِّتِ (چهارمی دعا برای میت است) ثُمَّ کَبَّرَ الْخَامِسَةَ وَ انْصَرَفَ (دیگر نماز تمام است) فَلَمَّا نَهَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ کَبَّرَ وَ تَشَهَّدَ ثُمَّ کَبَّرَ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّینَ ثُمَّ کَبَّرَ وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ کَبَّرَ الرَّابِعَةَ وَ انْصَرَفَ وَ لَمْ یَدْعُ لِلْمَیِّتِ.[8] (در مورد منافقین که خدا نهیش کرد، ظاهرا پیامبر(ص) محذوراتی داشتند و با تکبیر چهارم تمام می کرد. دیگر بعدش دعا برای منافق را نمی خواند.)

سوال: می شود با تکبیرات تنها تمام کرد یا حتما باید بینشان چیزی بگوییم؟

جواب: دعاها را باید بخوانیم. متیقن در روایات این است که حتما بینشان دعا هست. منتهی در اینکه چه دعایی باشد، اختلاف هست.

سوال: اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات را که باید بگوید.

جواب: بله‌؛ چون سومی است. چهارمی را که در آن باید برای میت دعا کند، نمی گفت.

سوال: "اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات" بر منافق چطور نمی شود صدق کند؟

جواب: بر مؤمنین و مؤمنات است و بر این شخص نیست.

سوال: فرمایش شما در جایی است که در حین نماز خواندن پیامبر اکرم، شأن نزول داشته باشد. در حین نزول آیه باشد. لا تقم نفی است و قبلش آمده است. طبق فرمایش حضرت عالی، پیامبر اکرم(ص) با چهار تکبیر منصرف شده است؛ يعنی در حین نماز، این آیه نازل شده است؟

جواب: نه؛ دیگر تصمیم گرفت که این طور عمل کند. آیه، قبلش نازل شده است. پیامبر(ص) سه تکبیر تا "اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات" را که می خواند، چهارمی که "اللهم اغفر لهذا المیت" است، نمی گفت. تکبیر چهارمی را هم می گفته و تکبیر پنجمی را نمی گفته است.

سوال: لا تصلّ چه می شود؟

جواب: لا تصلّ را دیگر به همین ناظر گرفته است. یعنی پیامبر تفسیرش کرده است به اینکه برای منافق دعا نشود.

سوال: در مورد [وجوب] حضور میت، هم [در سیره پیامبر(ص) استثنا داشته است. در تاریخ هست که وقتی نجاشی فوت شد، پیامبر اکرم(ص) از مدینه برایش هفت بار تکبیر گفته و به این شکل نماز خوانده است. آیا این صحت دارد؟

جواب: بله؛ ممکن است. در بعضی از روایات بیش از پنج تا هم داریم. می دانم نجاشی هم هست. درست است. برای حضرت حمزه هم هفتاد عدد داریم.

سوال: درباره فاطمه بنت اسد هفتاد عدد هست.

جواب: بله؛ تا هفتاد عدد را هم داریم.

اين پنج عدد، حداقل است. بله؛ ... فرمایش شما درست است.

سوال: پس حضور میت برای پیامبر اکرم(ص) ملاک نیست.

جواب: پیامبر(ص) می دید. همه کره زمین برایش علی السویه بود. همین اینجایی که ایستاده بود، جنازه جلویش بود. ... به مردم رو کرد و فرمود که امروز برادرتان نجاشی از دنیا رفت و من الان بر او نماز خواندم.

سوال: وقتی امام جماعت نماز میت می خواند، بقیه فقط به تکبیرات اکتفا می کنند. حالا این بقیه، نماز میت را انجام داده اند؟

جواب: اینها نماز را نخوانده اند. تکبیر کافی نیست. باید حداقل مختصرش را بخواند. خود ماموم باید بخواند. تکبیر اشکالی ندارد؛ اما نماز میت نخوانده اند؛ مگر اینکه مختصرش را بخوانند. مثلا در تکبیر اول بگویند اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله. بعد از تکبیر دوم بگویند اللهم صل علی محمد و آل محمد. خیلی آسان است. ... آنها به ثواب نماز بر ميت نمی رسند؛ چون امام در نماز میت، چیزی را تحمل نمی کند. باید ماموم بخواند.

سوال: نیت را چه بگیرد. اگر معلوم نشود که مامومین هم می خوانند، امام(ع)، نیت جماعت بگیرد یا ... ؟

جواب: نه؛ ... .

به این نتیجه رسیدیم که نماز میت را به این کیفیت که می خوانیم، مطابق احتیاط است. در بعضی روایات هم هست.