درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: نماز میت/احکام اموات/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

وجوب موالات بین اجزای نماز میت

مسألة ۶۰۸. تجب المولاة بین أجزاء الصلاة علی المیّت مراعیاً للهیئة الصلاتیة.

زیرا عمل نماز میت عمل واحدی است و برای تحصیل وحدتش، اجزایش باید متصل باشند؛ چون اتصال، مساوق وحدت و انفصال، موجب تعدد است. نماز میت یک عمل است؛ پس باید وحدتش حفظ شود.

وجوب خواندن تکبیرات و ادعیه توسط مأموم در نماز میت به صورت جماعت

مسألة ۶۰ من یصلّي الصلاة علی المیّت جماعة فلا یتحمّل الإمام عنه شیئاً، فیجب أن یأتی هو بالتکبیرات و الأدعیة المتخلّلة بینها.

وقتی که نماز میت را به جماعت می خوانند، امام جماعت، [از مأمومین] هیچ تحمل نمی کند؛ یعنی اینکه بر مأمومین واجب است که همه آنچه بر آنهاست ادا کنند و دعا را بخوانند.

سوال: قرائت مأمومین مستحب است؟

جواب: قرائتشان واجب است. بر جميع واجب است که همه اذکار و اوراد را قرائت کنند.

سوال: امام هم نیت جماعت نمی کند.

جواب: بله؛ همه، ثواب جماعت را به دست می آورند. جماعت است. اما باید بخوانند.

سوال: اگر امامت را نیت کند و نخوانند، محلی برای امامت باقی نمی ماند. نباید امامت را نیت کند.

جواب: نه؛ باید به خاطر ثواب نیت کنند. امام چیزی تحمل نمی کند. لکن جماعت، صحیح و ثواب جماعت هم موجود است. لکن تحمل نیست. به این خاطر که تحمل، مخصوص به قرائت حمد و سوره است. امام در غیر قرائت حمد و سوره، چیزی را تحمل نمی کند.

سوال: ما دو جدیث "لا صلاة الا بطهور"[1] و "لا صلاة الا بفاتحة الکتاب" را داریم؛ این هیچ کدام را ندارد؛ چطور می گوییم که صلاة است؟

جواب: بله؛ واقعا شبیه نماز است. شبه الصلاة است.

نحوه خواندن نماز میت در صورت اجتماع چند جنازه

مسألة ۶۱۰. إذا اجتمعت جنائز متعدّدة جاز تشریکها بصلاة واحدة؛ فتوضع الجمیع أمام المصلّي مع المحاذاة بینها؛ و یمکن أن یعمل هکذا یضع میّتاً واحداً ثم یجعل الآخر إلی إلیة الأول ثم یجعل رأس الثالث إلی إلیة الثاني شبه المدرّج حتّی یفرغ منهم کلّهم ما کانوا فإذا سواهم هکذا قام في الوسط فکبّر خمس تکبیرات یفعل کما یفعل إذا صلّی علی میّت واحد؛ و الأولی مع اجتماع الرجل و المرأة، أن یجعل الرجل أقرب إلی المصلّي و یجعل صدرها محاذیاً لوسط الرجل و یراعي في الدعاء بعد التکبیر الرابع، تثنیة الضمیر و جمعه.

جنازه های متعددی مثلا سه یا چهار جنازه هستند. یخلّون کل واحد تِلوَ الآخَر و الإمام یصلّي علی الجمیع. و لکن یجمّع الضمائر. اگر دو تا بودند، ضمائر را تثنیه می کند. اگر جماعتی بودند، ضمائر را جمع می بندد. مثلا می گویند: "اللهم إنّ هؤلاء المُسَجّین قدّامنا عبادک و ابناء عبادک و ابناء امائک نزلوا بک و انت خیر منزول به. اللهم انا لا نعلم منهم الا خیرا و انت اعلم بهم منّا". این چنین تا آخر نماز بخواند. اینکه واضح است. همه ضمائر را به خاطر جمع، جمع می آورد. اگر دو نفرند، تثنیه می آورد و می گوید: "اللهم انّ هذین المسجَّیْن قُدّامَنا عبداک و ابنا عَبدَیْک و ابنا أمتَیْک نزلا بک". همین طور تثنیه می آورد.

سوال: اگر یکی از اموات، زن است، تکلیفشان چطور است؟

جواب: جانب مذکر، تغلیب می شود. ضمائر، مذکر می شوند. این را تغلیب نامگذاری می کنند.

سوال: اگر امام جماعت بلد نیست یا اشتباه بگوید: "و انت خیر منزول بها" چه می شود؟

جواب: غلط است. ضمیر راجع به خداست. منزول به، خداست. اشتباه کرد و هر اشتباهی معفو است. ان شاء الله خدا او را می بخشد. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): "اللهم اهدِ قومی انّهم لا یعلمون"؛ یعنی لکونهم لا یعلمون فاهدهم. اهدهم انهم لا یعلمون یعنی لکونهم لا یعلمون. "رفع ما لا یعلمون"؛ یعنی چون که انسان علم ندارد، ان شاء الله معذور است.

دو کیفیت هست برای اینکه جنازه ها را چطور بگذارند. یکی این ‌است که آنها را درست کنار هم بگذارند. اول و آخر هر کدام با اول و آخر دیگری میزان باشد. سه یا چهار جنازه پشت سر هم به سمت قبله و به طول باشند. سرشان به جانب مغرب و پاهایشان به جانب مشرق باشد؛ یعنی یمین و یسار المصلّي. امام جماعت هم وسط همه اموات می ایستد و نماز را می خواند. این یک قسم است که بعضی از روایات این طور دارند.

بعضی دیگر از روایات دارند: "یضع میتا واحدا ثم یجعل الأخر الی إلیة الأول".[2] یعنی دومی را که می گذارند، سرش را قدری جلوتر می گذارند تا پاهایش به وسطش می رسد. إلیَة یعنی وسط و باسنش. سومی را هم همین طور قدری جلوتر می گذارند تا پاهایش مطابق باسن این یکی برسد. شبه المُدَرَّج. این را مُدَرَّج می گویند. در بعضی از روایات وارد شده است که این طور آنها را بگذارند.

سوال: در این صورت از قبله خارج نمی شوند؟

جواب: نه؛ همه رو به قبله اند. اما مساوی نیستند.

امام جماعت باید وسط این مجموعه را در نظر بگیرد و مطابق وسط بایستد.

سوال و جواب: آن بحث دیگری است. آن جایز نیست. اگر کمی بلندتر است و مثلا به اندازه یک وجب باشد، اشکالی ندارد. اگر بیشتر است، جایز نیست. بالا باشد، جایز نیست.

سوال: اگر دو تابوت را روی هم بگذارند، نمی شود.

جواب: نه؛ نمی شود. جایز نیست که دو تابوت را روی هم بگذارند.

سوال: مرد در وسط می ایستد. اگر میت، مرد است و می خواهم بر او نماز بخوانم، در وسط می ایستم. دومی جلوی او می شود یا کمی [آن طرف تر] می شود؟

جواب: بله؛ [کمی آن طرف تر می شود.]

سوال: اما اگر علاوه بر این دو میت مرد، میت زنی بیاوریم ...

جواب: زن جداست. زن را کجا بگذارد. بر زن به تنهایی نماز می خوانند.

می فرماید:

یضع میّتاً واحداً ثم یجعل الآخر إلی إلیة الأول ثم یجعل رأس الثالث إلی إلیة الثاني شبه المدرّج.[3]

اين هم روایت دارد. روایتش از عمار ساباطی است که می فرماید:

۳۱۹۶- ۲- وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی الرَّجُلِ یُصَلِّی عَلَی مَیِّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةِ مَوْتَی کَیْفَ یُصَلِّی عَلَیْهِمْ قَالَ إِنْ کَانَ ثَلَاثَةً أَوِ اثْنَیْنِ أَوْ عَشَرَةً أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَلْیُصَلِّ عَلَیْهِمْ صَلَاةً وَاحِدَةً یُکَبِّرُ عَلَیْهِمْ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ کَمَا یُصَلِّی عَلَی مَیِّتٍ وَاحِدٍ وَ قَدْ صَلَّی عَلَیْهِمْ جَمِیعاً یَضَعُ مَیِّتاً وَاحِداً ثُمَّ یَجْعَلُ الْآخَرَ إِلَی أَلْیَةِ الْأَوَّلِ ثُمَّ یَجْعَلُ رَأْسَ الثَّالِثِ إِلَی أَلْیَةِ الثَّانِی شِبْهَ الْمُدَرَّجِ ... .[4]

سوال: اگر میت را روی ارتفاع بگذارند و امام جماعت هم مقابلش باشد، ولی از زمینی که امام جماعت ایستاده است بلندتر است، [اشکال دارد؟]

جواب: عرض کردم که حداکثر تا یک وجب اشکالی ندارد. اگر بیشتر باشد، آقایان اشکال می کنند. بلندتر جایز نیست.

یضع میّتاً واحداً ثم یجعل الآخر إلی إلیة الأول ثم یجعل رأس الثالث إلی إلیة الثاني شبه المدرّج.

اين طور در روایت عمار ساباطی آمده است؛ ولی در روایات دیگر به آن صورتی که گفتیم آمده است که آنها را مساوی بگذارند و اشکالی ندارد. یعنی سرهای همه مساوی و پاهایشان هم مساوی باشند. آن هم آسانتر و راحت تر است.

وظیفه شخصی که به اثنای نماز جماعت بر میت برسد

مسألة ۶۱۱. اذا حضر شخص في اثناء صلاة الإمام، کبّر مع الإمام و جعله أوّل صلاته و تشهّد الشهادتین بعده و هکذا یکبّر مع الإمام و یأتي بما هو وظیفة نفسه، فإذا فرغ الإمام أتی ببقیة التکبیر مع ما هو وظیفتها من الدعاء ولو کان مختصراً کقوله "اللّهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات" و قوله "اللّهم اغفر لهذا المیّت".

حالا اگر کسی آمد و جماعت برپاشده باشد، عیب ندارد؛ باید نماز خودش را بخواند و تکبیر را با امام بگوید. اما اگر امام مثلا در تکبیر سوم است و او در تکبیر اول است، باید شهادتین را باید بخواند. اگر طولانی اش را نمی داند، مختصرش را بخواند. تکبیر بعدی را که امام گفت، این هم تکبیر بگوید؛ اما صلوات را باید بفرستد و هکذا. بنابراین باید وظیفه خودش را انجام دهد.

سوال: تکبیرها را حتما باید با امام بگوید؟

جواب: چون که جماعت هست، امام که تکبیر گفت، این هم به خاطر جماعت تکبیر بگوید.

سوال: اهل سنت که چهار تکبیر می گویند، کدام فقره را نمی خوانند؟

جواب: آخری را نمی‌خوانند. دعای برای میت را نمی خوانند. حالا نمی دانیم که خود اهل سنت چه می کنند. اما ما اگر بخواهیم بخوانیم، این طور است که تکبیر چهارمی را نمی خوانیم.

مستحبات نماز میت

مسألة ۶۱ یستحب في صلاة المیت امور:

الأول: أن یکون المصلّي علی طهارة؛ و الأحوط استحباباً أن یتیمّم إن لم یقدر علی الوضوء أو الغسل أو خاف عدم الوصول إلی صلاة الجماعة.

در نماز میت اموری مستحب است. اول اینکه مصلی بر طهارت باشد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، تیمم کند.

روایتش ظاهرا از امام موسی بن جعفر(ع) است که فرمود:

وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ ع ... فَقَالَ تَکُونُ عَلَی طُهْرٍ أَحَبُّ إِلَیَّ.[5]

حضرت(ع) فرمود: نماز میت را می شود بدون طهارت خواند و صحیح است؛ اما بهتر است که با طهارت باشی. پس مستحب است.

الثاني: إن کان المیّت رجلاً یقف المصلّي عند وسطه و إن کان امرأة یقف عند صدرها.

اگر میت مردی است، مستحب است که امام جماعت، مطابق وسطش بایستد و اگر زنی است، مطابق و موازی سینه اش بایستد. روایتش از عبدالله بن المغیرة است.

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ صَلَّی عَلَی امْرَأَةٍ فَلَا یَقُومُ فِی وَسَطِهَا وَ یَکُونُ مِمَّا یَلِی صَدْرَهَا وَ إِذَا صَلَّی عَلَی الرَّجُلِ فَلْیَقُمْ فِی وَسَطِهِ.[6]

الثالث: أن یصلّي حافیاً.

سوم اینکه مستحب است که انسان در موقع نماز میت، پا برهنه باشد. این هم روایتش در باب بیست و ششم است که فرموده مکروه است که آدم با کفش، نماز میت بخواند. مستحب است کفش هایش را دربیاورد.

سوال: در قدیم این گونه نمی خواندند؛ ولی حالا متاسفانه با کفش می خوانند.

جواب: بله.

الرابع: أن یرفع یدیه عند التکبیر.

موقع تکبیر مستحب است که آدم دستهایش را بلند کند. در نماز یومیه هم همین طور است. مستحب است که انسان وقت تکبیر دستش را بلند کند. حتی روایتی دارد که من زینة الصلاة؛ زینت نماز این است که وقتی تکبیر می گویید دست را بلند کنید و در بعضی از کتب دارد که می دانید معنایش چیست؟ وقتی الله اکبر می گویید و دستتان را تا حد گوش و سرتان بلند می کنید، معنایش این است که خدایا کل دنیا را پشت سر انداختم. اقبلتُ الیک بوجهي و رفضتُ العالمَ بأجمعه الی خلفي.