درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: دفن میت/احکام اموات/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

گذاشتن میت در تابوت یا دیوار با عدم امکان دفن

مسألة ۶۱۵. إن لم یمکن دفن المیّت في الأرض وضعوه في تابوت أو في جدار.

اگر دفن میت در زمین ممکن نباشد او را در دیوار یا تابوتی می گذارند. دلیل این هم واضح است؛ برای اینکه واجب است کاری کنند که میت، تُکتَم رائحته؛ یعنی بوی بد او کتمان شود. و یُحفَظ من الوحوش؛ یعنی از حیوانات وحشی محفوظ بماند. برای اینکه حرمت مؤمن واجب است. حرمته میّتا کحرمته حیّاً. پس این کار به این هدف باید برسد. حالا که از طریق دفن در زمین ممکن نیست، دیگر ساقط است و نوبت به طریق دیگری می رسد. حتی اگر هیچ راهی نبود جز اینکه میت را در دریا یا شط بیاندازیم، باید این کار را بکنیم. مصری های قدیم اموات شان را در شط نیل می انداختند.

در رابطه با زيد شهید پسر امام زین العابدین(ع) روایتی داریم [که امام صادق(ع) فرمودند او را در شط می انداختید بهتر بود. قضیه این طور بود که] زيد شهید مصلوب شد. او را به دار زدند و شهیدش کردند. چند روزی گذشت تا اینکه مؤمنین یک شبی رفتند و او را پایین آوردند و در گوشه ای از بیابان دفنش کردند. خبر که به امام صادق(ع) رسید. حضرت(ع) فرمود که او را در شط فرات می انداختید، بهتر بود تا اینکه به صورت گمنام در بیابان دفنش کنید. بردن در بیابان و دفن کردن در آنجا به خاطر این بود که اثرش دانسته نشود و قبرش توسط اعداء نبش نشود. حضرت(ع) فرمود بهتر بود که چیزی به پایش می بستید و در شط فرات می انداختید که دیگر دسترسی به او نداشته باشند.

نحوه گذاشتن میت در قبر

مسألة ۶۱۶. یجب أن یجعل المیّت في القبر علی جانبه الأیمن و یکون وجهه و مقادیم بدنه مواجهاً للقبلة.

او را روی دست راست می خوابانند. یُسَجّونه علی الیمین بحیث یکون وجهه و مقادیم بدنه مواجهاً للقبلة و یکون رأسه الی المغرب و رجله الی المشرق. تا اینکه بر جنب راست، مواجه با قبله باشد. در این باره هم روایتی داریم:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ الْأَنْصَارِیُّ بِالْمَدِینَةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِمَکَّةَ وَ إِنَّهُ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ الْمُسْلِمُونَ یُصَلُّونَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَأَوْصَی الْبَرَاءُ- أَنْ یُجْعَلَ وَجْهُهُ إِلَی تِلْقَاءِ النَّبِیِّ ص إِلَی الْقِبْلَةِ وَ أَنَّهُ أَوْصَی بِثُلُثِ مَالِهِ فَجَرَتْ بِهِ السُّنَّةُ.[1]

براء بن معرور از اصحاب خوب رسول الله (ص) بود. هنوز پیامبر از مکه هجرت نکرده بود که او فوت شد. با اینکه قبله در آن موقع بیت المقْدِس بود ولی براء بن معروف گفت که من را به طرف کعبه به خاطر احترام رسول الله دفن کنید. این طور انجام دادند. او به ثلث مالش هم وصیت کرد. بنابراین وحی نازل شد که هر دو کارش؛ هم دفن به سمت کعبه و هم وصیت به ثلث؛ مورد تایید است.

وقتی که پیامبر(ص) به مدینه رسید، روایاتی هست که تا بیش از یک سال به سمت بیت المقدس نماز می خواند. سپس جبرئیل در اثنای نماز، در مسجد ذو قبلتین، بر پیامبر(ص) نازل شد و صورتش را به سمت کعبه برگرداند.

گفتیم که اگر دفن ممکن نبود، می شود او را در دریا بیندازند. چیز سنگینی را به پاهایش می بندند یا اینکه او را در خاویه یعنی خم بزرگی می گذارند و درش را می بندند و در دریا می اندازند تا ماهی ها او را نخورند.

انداختن میت در دریا با فرض خوف از نبش قبر

مسألة ۶١٨. إن خیف علی المیّت أن یَنبَش العدوّ قبره و یخرجه منه و یمثّل به، فلو أمکن أُلقي في البحر مع العمل بما قلنا في الفرع السابق.

مسأله بعدی هم همین است. مثل قضیه زيد شهید که در آن خوف نبش قبر بود. بنی امیه خیلی خبیث بودند. یعنی اگر می فهمیدند، نبش قبر می کردند و او را در می آوردند و مثلا آتش می زنند. کار بدتری می کردند. اگر چنین قضیه ای اتفاق افتاد، می فرماید متعین است که اگر ممکن باشد او را در دریا بیاندازند.

پرداخت مؤونه انداختن در دریا و محکم کردن قبر از اصل مال

مسألة ۶۱ مؤونة الإلقاء في البحر و تحصین القبر یخرج من أصل المال.

اگر وقتی در معرض وحوش است و باید قبرش را با سنگ و آجر و سیمان و مانند اینها محکم کنند یا اینکه مثلا اگر می خواهند او را در دریا بیندازند، این کارها مؤونه ای دارد؛ فرموده اند که این مؤونه را باید از اصل مال و نه از ثلث آن خارج کرد؛ چون این کارها جزء تجهیز واجب است و تجهیز واجب هم از اصل ترکه خارج می شود؛ نه از ثلث. یعنی لو اوصی بالثلث ما يخرج منه مصارف التجهیز. لأن التجهیز مثل الدیون يخرج من اصل الترکة.

سوال: اگر میت به ثلث وصیت نکرده باشد، چطور می شود؟

جواب: مؤونه همه این کارهایی که به قبرش مربوطند، از اصل مال است. لازم نیست وصیت کرده باشد.

[درباره ترکه میت] چهار مرحله داریم.

اول تجهیز واجب است. البته به نظر ما قید واجب دلیلی ندارد بلکه تجهیز در حد متعارف و شأن میت [و لو بیشتر از حد ضرورت و واجب] از اصل مال می رود.

سپس دیون میت هستند که از اصل ترکه خارج می شوند و از جمله آنها دیون شرعیه مثل خمس و زکات و امثال آن است. اما نماز و روزه و کل وصایا از ثلث خارج می شوند. مثلا وصیت کرده که به زيد پنجاه درهم یا به فلان مسجد، یک میلیون تومان بدهید. اینها از ثلث خارج می شوند.

سوال: در اینجا اگر صغیر دارد، حاکم باید دستور دهد که از اصل مال بردارند یا اصلا نیازی نیست؟

جواب: حکم شرعی است و نیازی نیست.

حکم جنین مرده مسلمان در شکم میت کافر

مسألة ۶٢٠. اذا ماتت الکافرة و في بطنها جنین میّت أبوه مسلم، وضعت في القبر مستدبرة القبلة بحیث یکون الطفل متوجهاً إلی القبلة ولو لم تلجه الروح و دفنت في مقبرة المسلمین.

اگر زن کافری از دار دنیا رفته باشد و در شکمش جنین مسلمانی دارد؛ چون با مرد مسلمانی ازدواج کرده و صاحب جنین شده و این جنین در شکم او [در حکم] مسلمان است؛ چون متکوّن از مرد مسلمانی است. بنابراین اگر زن و جنین در شکمش مُردند، بایداین زن را در قبر، پشت به قبله بخوابانند تا بچه رو به قبله شود. یعنی یُسَجّون المرأة خلاف تجاه القبلة و عکس القبلة حتی یکون الجنین في بطنها مواجهاً للقبلة.

اين برای این است که کافر احترامی ندارد؛ اما این مسلمانی که در شکمش هست، احترام دارد و باید رو به قبله باشد. حتی این زن را به خاطر احترام جنین مسلم، در مقبره مسلمین دفن می کنند.

سوال: زن غسل و کفن دارد؟

جواب: برای زن انجام دهند یا ندهند، علی السویه است. او کافر است. بر ما واجب نیست. حالا اگر قوم و خویشانش می خواهند انجام دهند، ما کاری نداریم.

سوال: اگر زن مسلمان باشد، باید جنین را در بیاورند تا هر دو رو به قبله شوند؟

جواب: بله‌؛ اگر بتوانند باید دربیاورند تا هر دو رو قبله باشند.

سوال: اگر جثه ای بیاورند که سر ندارد و سینه دارد. این سینه ای که در آن قلب هست، موجود است. واجب است که بر آن نماز میت بخوانند؟

جواب: بله. نفس وجود سینه کافی‌ است.