درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: دفن میت/احکام اموات/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة؛

مستحبات عزادار؛ صبر ، استرجاع ، قرآن و ...

مسألة ۶۳۴. یستحبّ الصبر في مصیبة الأقارب خصوصاً الأولاد و یسترجع (یعنی بگوید انا لله و انا الیه راجعون) کلّما ذکرهم.

اين به دلیل آیه شریفه است که می فرماید: ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾[1] .

و یقرأ القرآن للمیّت و یطلب حوائجه عند زیارة قبر والدیه.

قرائت قرآن، مستحب و برای میت هم همین طور است. ولی راجع به زیارت قبور، صحیحه محمد بن مسلم را داریم.

۳۴۶۶- ۵- وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع زُورُوا مَوْتَاکُمْ (امواتتان را زیارت کنید) فَإِنَّهُمْ یَفْرَحُونَ بِزِیَارَتِکُمْ (از زیارت شما خوشحال می شوند) وَ لْیَطْلُبْ أَحَدُکُمْ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ عِنْدَ قَبْرِ أُمِّهِ بِمَا یَدْعُو لَهُمَا.[2] (پدر و مادرش را زیارت کند و برایشان دعا کند؛ آنها خوشحال می شوند. بعد حوائجش را طلب کند و إن شاء الله خداوند آنها را مستجاب می کند.)

از جمله مستحباتی که هستند این است:

و أن یتقن بناء القبر حتّی لا یخرب.

قبر را محکم بسازند تا زود خراب نشود. روایتی از رسول خدا(ص) در این باره هست:

۳۴۸۳- ۱- مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: لَمَّا مَاتَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ ص (ابراهیم فرزند رسول خدا(ص) که از دنیا رفت) رَأَی النَّبِیُّ ص فِی قَبْرِهِ خَلَلًا (پیامبر(ص) دید که قبرش را که درست کردند، شکاف و خلل در آن هست) فَسَوَّاهُ بِیَدِهِ (با دست خودش خلل ها را پر کرد) ثُمَّ قَالَ إِذَا عَمِلَ أَحَدُکُمْ عَمَلًا فَلْیُتْقِنْ (هر وقت شما کاری انجام می دهید، سعی کنید که محکم کاری کنید) ثُمَّ قَالَ الْحَقْ بِسَلَفِکَ الصَّالِحِ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ.[3] (خطاب به فرزندش ابراهیم فرمود: ای فرزندم به سلف صالحت عثمان بن مظعون ملحق شو)

سوال: با عثمان بن مظعون چه نسبتی داشته است؟

جواب: او از اصحاب بود و تازه از دنیا رفته بود؛ لهذا از این جهت [ذکر شده است].

عدم جواز خراش دادن صورت و بدن در مرگ عزیزان و زدن بر صورت

مسألة ۶۳۵. لا يجوز تخمیش الوجه و البدن في موت الأحبة و اللطم علی الخدّ.

تخمیش وجه یعنی خراش دادن صورت. وقتی که می زنند و با ناخن به صورت خراش دهند، این را تخمیش می گویند.

و اللَطم علی الخدّ. یعنی لطمه زدن. حتی سینه زنی را هم لطمیّه می گویند.

سوال: کراهت دارد یا حرام است؟

جواب: حرام است.

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْجَزَعُ (جزعی که از آن نهی شده است چیست؟) قَالَ أَشَدُّ الْجَزَعِ الصُّرَاخُ (داد کشیدن) بِالْوَیْلِ وَ الْعَوِیلِ وَ لَطْمُ الْوَجْهِ (به صورت خودش زدن) وَ الصَّدْرِ (به سینه زدن) وَ جَزُّ الشَّعْرِ مِنَ النَّوَاصِی (از ناصیه بکَند. جَز به معنی قطع کردن و کندن است.) وَ مَنْ أَقَامَ النُّوَاحَةَ فَقَدْ تَرَکَ الصَّبْرَ وَ أَخَذَ فِی غَیْرِ طَرِیقِهِ الْحَدِیثَ.[4] (کسی که بنای نوحه گری را بگذارد دیگر صبور نیست. وظیفه اش را انجام نداده و در راه غیر صحیحی وارد شده است. "و اخذ فی غیر طریقه" یعنی غیر طریق صحیح.)

سوال: این سینه زدن که فرمودید، نسبت به همه اطلاق دارد؛ آنها که اقرباء اند یا اجنبی اند، تفاوت ندارند.

جواب: تفاوت ندارد.

سوال: اینجا در بعضی از تشییع جنازه ها صف می کشند و سینه می زنند. این کار کراهت شدیده دارد.

جواب: بله؛ کراهت شدیده دارد.

سوال: حضرت عالی حرمت را فرمودید.

جواب: ظاهر عبارت، لا يجوز است.

شاگرد: صاحب وسائل(ره) این روایت را در باب کراهت آورده است. بَابُ کَرَاهَةِ الصُّرَاخِ ... .

استاد: در اینجا که نوشته ایم، "لا يجوز" نوشته ایم. عبارت فقها "لا يجوز" است. منتهی می شود هم بر کراهت شدیده حملش کرد. در وسائل چه عبارتی آمده است؟

شاگرد: بَابُ کَرَاهَةِ الصُّرَاخِ بِالْوَیْلِ وَ الْعَوِیلِ وَ الدُّعَاءِ بِالذُّلِّ وَ الثُّکْلِ وَ الْحُزْنِ وَ لَطْمِ الْوَجْهِ وَ الصَّدْرِ وَ جَزِّ الشَّعْرِ وَ إِقَامَةِ النِّیَاحَةِ.[5]

استاد:بله تعبیر به کراهت کرده است. [جای تامل دارد] چون عبارت فقها "لا يجوز" بوده‌ است.

خراشیدن صورت، قطعا باید حرام باشد. خون در می آید.

سوال: ابن فارس درباره لطم می گوید: الضَّرْبُ عَلَى الْوَجْهِ بِبَاطِنِ الرَّاحَةِ.[6]

جواب: بله؛ معنایش معلوم است. سینه زدن، جدا آمده‌ است. "علی الصدر" را دارد. "و اللطم علی الصدر" در روایت آمده است.

لهذا سینه زدن و این کارها جایز نیست؛ مگر بر امام حسین (علیه السلام).

سوال: حسین حسین هم می گویند.

جواب: اگر به نام امام حسین باشد، اشکال ندارد.

حالا این را ببینیم. شاید کراهت شدیده هم کافی باشد. قدری مراجعه کنیم و ببینیم فقها چه فرموده اند. به نظرم اینکه نوشته ایم مأخوذ از عبارت فقهاست.

عدم جواز یقه پاره کردن بر مرگ غیر پدر و برادر

مسألة ۶٣۶. لا يجوز شقّ الجیب علی موت غیر الوالد و الأخ.

جایز نیست که انسان یقه اش را پاره کند؛ مگر برای پدر و برادر.

سوال: ظاهرا برای شوهر جایز است.

جواب: خیر، آن هم جایز نیست.

روایت از امام حسن عسکری (صلوات الله و سلامه علیه) است.

عَلِیُّ بْنُ عِیسَی فِی کِتَابِ کَشْفِ الْغُمَّةِ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: خَرَجَ أَبُو مُحَمَّدٍ ع فِی جَنَازَةِ أَبِی الْحَسَنِ ع (حضرت(ع) در تشییع جنازه پدر بزرگوارش امام هادی(ع) بیرون آمد) وَ قَمِیصُهُ مَشْقُوقٌ (یقه اش را چاک زده بود. شقّ جیبه) فَکَتَبَ إِلَیْهِ ابْنُ عَوْنٍ (یکی از علمای سنی بود. نامه نوشت) مَنْ رَأَیْتَ أَوْ بَلَغَکَ مِنَ الْأَئِمَّةِ شَقَّ قَمِیصَهُ فِی مِثْلِ هَذَا (چه کسی چنین کاری کرده است که تو انجام دادی) فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو مُحَمَّدٍ ع یَا أَحْمَقُ وَ مَا یُدْرِیکَ مَا هَذَا قَدْ شَقَّ مُوسَی عَلَی هَارُونَ.[7] (تو چه سوادی داری و چه می دانی؟ حضرت موسی(ع) برای برادرش هارون همین کار را کرد. چون که هارون قبل از حضرت موسی(ع) در وادی تیه از دنیا رفت. آیه شریفه می فرماید: ﴿قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾[8] ؛ چهل سال طول کشید که در وادی تیه سرگردان بودند و در این بین حضرت هارون(ع) از دنیا رفت و حضرت موسی(ع) شقّ جیبه علی فقد اخیه هارون. حالا امام حسن عسکری(ع) همین جواب را به ابن عون داد.)

سوال: آیا سند آن درست است؟

جواب: بله؛ خوب است. در سند روایت، علی بن عیسی اربلی هست که خیلی خوب و از اعاظم علما بوده است.

سوال: قید پدر و برادر را از کجا فهمیدید؟

جواب: در همین روایات آمده است. امام عسکری(ع) نسبت به پدرش بوده است. موسی و هارون هم برادر بوده اند.

وجوب کفاره در پاره کردن یقه یا خراشیدن صورت یا کندن موی سر

مسألة ۶٣٧. إن شقّ الرجل جیبه في موت ابنه أو زوجته أو خمشت المرأة وجهها في مصیبة أحد أقاربها بنحو أوجب ادماؤه أو نتفت شعرها، تجب بذلک الکفارة (علاوه بر اینکه کار بدی کرده است، کفاره هم واجب می شود.) و هي عتق رقبة أو إطعام عشرة مساکین أو کسوتهم (که کفاره یمین است. کفاره یمین عتق رقبه یا إطعام ده مسکین یا به تن کردن لباس به ده نفر است. اگر هم نتوانست، سه روز روزه بگیرد. اصلا در آیه قرآن چنین هست.) و إن لم يقدر فصیام ثلاثة أیام؛ بل یجب ذلک علی الأحوط و إن لم يوجب خروج الدم.

سوال: همین قرینه برای حرمت نمی شود؟

جواب: این چیزهایی که در اینجا گفتیم؛ نه آن چیزهایی که نگفتیم. حالا اینهایی که درباره شان کفاره گفتیم، حرام اند. کفاره بر مکروه معنا ندارد. کفاره بر حرام هست. قبلا چیزهای دیگر هم داشتیم. حالا باید بررسی کنیم.

ترک فریاد زدن برای میت

مسألة ۶٣٨. الأحوط وجوباً ترک الصراخ علی المیت.

احوط وجوبی در ترک داد و فریاد کردن برای میت است؛ برای اینکه در روایت آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْجَزَعُ قَالَ أَشَدُّ الْجَزَعِ الصُّرَاخُ بِالْوَیْلِ وَ الْعَوِیلِ وَ لَطْمُ الْوَجْهِ ... .[9]

نماز شب اول دفن

صلاة لیلة الدفن چیست؟ همه به آن مستحضرید. در رکعت اول، حمد و آیة الکرسی و رکعت دوم حمد و ده مرتبه انا انزلناه خوانده می شود. بعد از نماز گفته شود: "اللهم صل علی محمد و آل محمد و ابعث ثوابه الی قبر فلان بن فلان". این هم روایتی دارد که شیخ کفعمی(ره) در مصباح فرموده است.

إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَلِیٍّ الْکَفْعَمِیُّ فِی الْمِصْبَاحِ قَالَ: صَلَاةُ الْهَدِیَّةِ لَیْلَةَ الدَّفْنِ رَکْعَتَانِ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الْقَدْرَ عَشْراً فَإِذَا سَلَّمَ قَالَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْعَثْ ثَوَابَهَا إِلَی قَبْرِ فُلَانٍ.[10]

حالا دو مسأله هم داریم. صلاة لیلة الدفن را در هر وقتی از شب بخواند، اشکالی ندارد؛ اما بهتر این است که بلافاصله بعد از نماز عشا باشد.

سوال: شب دوم و سوم چه می شود؟

جواب: در شب دوم و سوم [وارد نشده است]. در لیلة الدفن وارد شده است. دیگر بعدش رجاءا عیب ندارد.

مسأله دیگر این است که اگر کسی فوت کرده است و چند روز طول کشید تا دفنش کردند، [نماز لیلة الدفن برای او چه موقع خوانده می شود]؟ میزان همان لیلة الدفن است.