درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: غسل های مستحب/غسل ها/کتاب الطهارة

تقدیم غسل جمعه به روز پنج شنبه

بحث ما در اغسال مستحبه بود. راجع به غسل جمعه خواندیم؛ منتهی قضیه تقدیمش به روز پنج شنبه ماند. روایاتی که وارد شده اند، در باب نهم از ابواب اغسال مسنونه هستند. اینها همه در رابطه با مسافرند. مسافری هست که آب گیرش نمی آید؛ چه کند؟ بنابراین مطلب در خصوص مسافر، روشن است. اما در غیر مسافر، رجاءا انجام شود؛ چون ادله، مخصوص مسافرند. پس اگر می بیند که روز جمعه آب گیرش نمی آید و روز پنج شنبه آب دارد. این هم إن شاء الله اشکالی ندارد. اصحاب هم فتوا داده اند. اما به خاطر روایات می گوییم که رجاءا انجام دهد. این بحث هم تمام شد.

سوال: مناطا یکی هستند.

جواب: بله؛ مناطا یکی هستند؛ ولی به خاطر روایات نیت رجاء کند.

سوال: غسل جمعه رجائی، اداءا و قضائا از وضو بی نیاز می کند؟

جواب: بله؛ ان شاء الله فرقی نمی کند.

سوال: این نظر شماست؟

جواب: بله.

غسل های مستحب در ماه رمضان

و منها: أغسال لیالي شهر رمضان و هي کثیرة الا أنّ المعتبر منهل ستة.

از جمله اغسال [مسنونه]، چند غسل است که در ماه رمضان مستحب است.

اول: غسل شب اول است که به دلیل موثقه سماعه است. اگر بخواهیم روایتش را بخوانیم طولانی می شود.

دوم: غسل شب هفدهم ماه رمضان است. شب هفدهم ماه رمضان، شب جنگ بدر و غسل در آن مستحب مؤکد و از لیالی محترمه است. "هی لیلة التقی الجمعان"؛ یعنی اولین بار بود که کفار با مسلمان ها روبرو می شدند و غسل در آن مستحب است. این هم در باب یک آمده است.

سوم: غسل شب نوزدهم است که اولین شب قدر است. دلیلش صحیحه محمد بن مسلم و سلیمان بن خالد است.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع کَمْ أَغْتَسِلُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةً قَالَ لَیْلَةَ تِسْعَ عَشْرَةَ وَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ- وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ قَالَ قُلْتُ: فَإِنْ شَقَّ عَلَیَّ قَالَ فِی إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ- قُلْتُ فَإِنْ شَقَّ عَلَیَّ قَالَ حَسْبُکَ الْآنَ.[1]

می پرسد که چه شب هایی از ماه رمضان غسل به جا بیاورم؟ حضرت(ع) فرمود: شب نوزدهم. چند شب دیگر را هم فرمود که شب نوزدهم جزئشان است.

غسل شب بیست و یکم که شب قدر است، در باب یکم آمده است.

غسل شب بیست و سوم هم که شب قدر است، در صحیحه سلیمان بن خالد هم آمده است.

غسل شب بیست و چهارم، در صحیحه محمد بن مسلم آمده است. اینها تمام شد.[2]

غسل های مستحب دیگر

و از جمله اینها: "غسل یومی العیدین" یعنی عید فطر و عید اضحی است.

سوال: سید بن طاووس، در اقبال در اعمال ماه رمضان می فرماید که هر شب از ده شب آخر هم غسل دارند.

جواب: شاید آن را جداگانه ذکر کنیم.

دلیل غسل عید [فطر و قربان] موثقه سماعه است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ... وَ غُسْلُ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ غُسْلُ یَوْمِ الْأَضْحَی سُنَّةٌ لَا أُحِبُّ تَرْکَهَا... .[3]

حالا ما کار دیگری هم کرده ایم و آن اینکه روایات معتبره را پیدا کرده ایم یعنی مواردی را آورده ایم که روایت صحیحه دارند. اما آن [غسل های شبهای دهه آخر] ممکن است روایت شان صحیحه نباشد.

سوال: با تسامح در ادله سنن نمی شود؟

جواب: با قاعده تسامح، فرق می کند؛ چون که اگر روایت معتبر باشد، آثار دیگری دارد.

"وَ غُسْلُ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ غُسْلُ یَوْمِ الْأَضْحَی سُنَّةٌ لَا أُحِبُّ تَرْکَهَا..."

[فرموده] مستحب مؤکدند و هیچ وقت دوست ندارم آنها را ترک کنم.

و از جمله آنها، غسل روز ترویه است که روز هشتم ذی الحجه است که در صحیحه محمد بن مسلم[4] آمده است.

و از جمله آنها، غسلی برای احتراق قرص شمس است. اگر در وقتی کسوف شمس اتفاق افتاد به طوری که تمام خورشید گرفته شد، مستحب است که انسان غسل کند. این، در صحیحه محمد بن مسلم[5] آمده است.

غسل هایی مشهور بدون روایتی معتبر

و هناک أغسال زمانیة لم یدلّ علیها روایة معتبرة و لکنّها مشهورة.

تعدادی از اغسال را داریم که مشهورند؛ اما روایت معتبری در مورد آنها نیامده است و دیگر ما آنها را ذکر نکردیم. مثل غسل یوم الغدیر و الغسل في اول الرجب و وسطه و آخره و غسل یوم المبعث و غسل لیلة النصف من شعبان. با اینکه این شب ها مهمند، اما روایتشان معتبر نیست.

البته بعضی از آنها مثلا غسل روز عید غدیر، مجمع علیه است. بنابراین اگر اجماع را حجت دانستیم، فبها. اما اگر در اجماع، تردید کردیم و گفتیم اجماعی وجود ندارد یا اگر هست مدرکی است و اعتبار ندارد، آن وقت مرجع، قاعده تسامح در ادله سنن است. فرقش چیست؟ اگر غسل با روایت معتبری ثابت شد، می شود وضو نگرفت؛ یعنی با همین غسل مستحب، نماز بخواند. فتوای آقای خویی (ره)[6] و بعضی دیگر از آقایان مثل آقای بهبهانی همین است. اما اگر روایتش معتبر نباشد، نمی شود. ولو اجماع داشته باشیم.

غسل های مکانی

گفتیم بعضی از اغسال، زمانیه و بعضی دیگر مکانیه اند.

منها الغسل لدخول الحرم.

خود حرم، مقصود است. مقصود، مسجد الحرام نیست. تنعیم، اول حرم است. حرم، محدوده اطراف است. محدوده ای که علامت هم دارد و تقریبا بعضی از جاها یک فرسخ و بعضی از جاها دو فرسخ است. بعضی از جاها مثل حُدَیبه بیشتر است. خلاصه، علامت هم دارد. این منطقه را حریم حرم می گویند. وقتی آدم می خواهد وارد بشود، حتما از آنجا باید محرم شود. بدون احرام نمی تواند وارد حرم شود. این حرم در بعضی از جاها دو فرسخ و در بعضی از جاها سه فرسخ و در بعضی از جاها، فاصله بیشتری با خود مکه دارد. به آن حرم می گویند. برای دخول در حرم، غسل، مستحب است. "و اذا دخلت الحرمین"؛ هم مکه و هم مدینه حرم دارد.

و منها لدخول مکة و مدینة.

غسل دیگری برای دخول در شهرهای مکه و مدینه مستحب است. حالا وارد مکه و مدینه شد و می خواهد در مسجد الحرام بیاید. باز غسل سومی، برای ورود در مسجد الحرام و مسجد النبی مستحب است. پس اینها سه غسل اند. اگر می خواهد داخل کعبه شود باز غسل دیگری دارد. اگر می خواهد احرام ببندد که باید ببندد، برای حین احرام هم غسلی مستحب است. بعضی هم گفته اند واجب است. فتوای بعضی از علما، این بود که غسل عند الاحرام واجب است. غسل عند الاحرام جداست و به آنهایی که گفتیم ربطی ندارد.

سوال: می شود اول، همه را با یک نیت انجام دهیم؟

جواب: نمی شود؛ چون جدا جدا هستند.

و منها دخول مسجد النبي و سائر المشاهد المشرفة.

غسل هایی پیش از فعلی خاص

الاغسال الفعلیة یعنی غسل هایی که به فعل انسان مربوطند. یکی از آنها غسل برای احرام است. احرام، فعلی است. مستحب است که انسان قبل از احرام، غسل کند.

در اینجا به یاد خاطره ای افتادیم. با آقای سبحانی و مرحوم سید مهدی روحانی بزرگ که از علمای محترم بودند، با هم بودیم که داشتیم به طرف مکه و برای انجام اعمال می رفتیم. آقای روحانی گفت باید غسل به جا بیاوریم. آقای سبحانی گفت معذورم و نمی‌توانم. اما آقای روحانی خیلی مُصرّ شد؛ بعد معلوم شد که علت اصرارشان چیست. خودش گفت که در درس مرحوم آقای داماد بودم و بحث در حج بود. آقای داماد خیلی مصر بود. یعنی می خواست بگوید که واجب است و نمی گفت؛ چون که مشهور نگفته اند. از آن طرف هم به خاطر ادله، می خواست بگوید که واجب است. لهذا تقریبا در ذهن شان کرده بود که غسل احرام، واجب است. بالاخره ما هم رفتیم و غسل احرام را به جا آوردیم. اما آقای روحانی، زودتر از همه رفت و غسل را انجام داد. در مورد آقای سبحانی یادم نیست.

سوال: مکفی از وضوست؟

جواب: چون که ادله خاصه دارد، مکفی از وضوست. این قولی است. بر مبنای آقای خویی(ره) چنین است. اما دیگران می گویند فقط و فقط، غسل جنابت مغنی از وضوست و هیچ غسل دیگری کافی نیست. طبق این مبنا [مکفی از وضو نیست]. مبنای مشهور همان است.

سوال: سابقا حضرت عالی احتیاط دادید و قول آقای خویی(ره) را نپذیرفتید.

جواب: بله. نظر ما به این دلیل بود که مشهور قاطعانه [رد کرده] بودند. ولی استدلالات، خوب بودند یعنی ادله آقای خویی(ره)، ادله ضعیفی نیستند. اما به خاطر مخالفت مشهور، مشکل بود، [مطابق مشهور نظر دادیم]. نکته دیگری که بود، درباره آیه ای از قرآن است که می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾[7] . وضو را بر همه علی الاطلاق واجب کرده است و تنها صورتی که مستثنی کرده جنب است که اگر غسل کند، دیگر وضو لازم نیست. در این صورت می گویند که ظاهر آیه شریفه، مطابق مشهور است که وضو بر همه واجب است مگر اینکه جنب باشد که دیگر از او ساقط شود. به هر حال بحث دارد.

سوال: آیت الله بهبهانی(ره) اغسال ذات السبب را کافی می داند.

جواب: بله. یادم هست که نظر ایشان، مثل نظر آقای خویی(ره) بود.

و منها غسل الطواف.

یکی از اغسال فعلیه، غسل طواف است. اگر می خواهد طواف انجام دهد، باز مستحب است که غسل کند.

یکی دیگر غسل برای ذبح و نحر و حلق یعنی اعمال منا است. در روز منا، انسان باید سه کار انجام دهد؛ اول رمی، بعد ذبح یا نحر و بعد حلق. غسل برای اینها، مستحب است.

روایت زراره می فرماید:

قَدْ تَقَدَّمَ فِی حَدِیثِ زُرَارَةَ قَالَ: إِذَا اغْتَسَلْتَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أَجْزَأَکَ غُسْلُکَ ذَلِکَ لِلْجَنَابَةِ وَ الْجُمُعَةِ وَ عَرَفَةَ وَ النَّحْرِ وَ الْحَلْقِ وَ الذَّبْحِ وَ الزِّیَارَةِ ... .[8]

غسل های دیگر هم داریم که از جمله آنها غسل استخاره، غسل توبه و غسل مولود است. اگر بچه به دنیا آمد، مستحب است که بلافاصله این بچه را غسل دهند. چون اینها مباحث خیلی لازمی هستند، إن شاء الله اینها را تکرار می کنیم.