درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: مسائلی در تروک احرام/ تروک الاحرام/کیفیت احرام/احرام/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج؛

مباحث ما به تروک احرام منتهی شد و اولین آن‌ها صید البر بود. دیدیم که مباحث طویل الذیل هستند و در زمان ما ثمره‌ای عملی نداشته و خارج از محل ابتلاء‌اند. به همین دلیل به آنچه که امام خمینی(ره) در مناسک و تحریر الوسیله فرموده، رجوع کرده و آن اکتفا می‌کنیم. هر چند سایر اعلام ذیل این بحث، کلام را طولانی کرده‌اند؛ لکن ما در آن، فایده مهمی پیدا نکردیم و لزومی نمی‌بینیم که در آن مباحث داخل شویم.

امام(ره) می‌فرماید: اولین از تروک احرام، صید البر است.

و المحرمات منه أمور: الاول صيد البر اصطيادا و أكلا (همان‌طور که صید حیوان بری حرام است، خوردن گوشت آن نیز حرام است.) و لو صاده مُحل (همچنین جایز نیست که شخص محل در حرم صید نموده یا صید غیر حرم را شخص محرم بخورد) و إشارة (کمک به صیاد به وسیله اشاره نیز جایز نیست) و دلالة (و نیز جایز نیست که شخص محرم صیاد را با مثل کلام خود به سمت صید راهنمایی کند) و إغلاقا (یا در را بر صید ببندد به گونه‌ای که صید نتواند فرار کند تا صیاد به راحتی آن را صید نماید. همه این‌ها کمک به صیاد و حرمت آن به مقتضای روایاتیست که قبلا خواندیم) و ذبحا (ذبح صید هم جایز نیست) و فرخا و بيضة (چنان‌که صید حیوان جایز نیست، شکستن تخم پرندگان یا صید جوجه آن‌ها هم جایز نیست. البته عنوان صید بر شکستن و برداشتن تخم‌ پرندگان، صادق نیست؛ لکن حرمت این عمل حکمی مستقل داشته و ملحق به صید پرنده تخم‌گذار است.) فلو ذبحه كان ميتة على المشهور(اگر شخص محرم، صید را ذبح نماید، همان طور که در موثقه اسحاق بن عمار آمد، بنا بر مشهور گوشت آن، میته خواهد بود) و هو أحوط.[1]

ذبح مُحرم، مثل میته است. در موثقه اسحاق بن عمار آمده‌؛

وبإسناده عن محمد بن الحسن الصفار ، عن الحسن بن موسى الخشاب ، عن إسحاق ، عن جعفرعليه‌السلام ان علياً عليه‌السلام كان يقول : إذا ذبح المحرم الصيد في غيرالحرم فهو ميتة لا يأكله محل ولا محرم...[2]

روایات دیگری دال بر حرمت اکل گوشت صیدِ مُحرم بُر محرم و جواز آن بر مُحل وجود دارد. ما بین در جمع بین دو دسته روایت گفتیم: اگر محرم حیوان را صید کرده ولی ذبح نکرد، اکل آن بر مُحل جایز است؛ ولی برای محرم مطلقا جایز نیست. اما اگر مُحرمی حیوان را صید و ذبح کرد یا شخصی محرم حیوانی را صید و مُحرم دیگری آن را ذبح کرد، خوردن گوشت آن بر محرم و محل جایز نخواهد بود. علت اطلاق روایاتیست که می‌فرمایند: اگر مُحرم، حیوانی را صید کرد، گوشتش بر محل جایز است. در موثقه اسحاق بن عمار نیز فرمود: اگر محرم صید را ذبح کرد ولو در غیر حرم، میته است و محرم و محل از آن نباید بخورند. لکن صید و ذبح در حرم، بدتر است.

پس از شرایط ذابح این است که محرم نباشد.

بحث دیگر در پاسخ به این سوال است که اگر محرمی حیوانی را صید و ذبح کرد، آیا آن صید حکم میته در جمیع خواص و آثار را دارد؛ یعنی میته حقیقی است یا تنها اکل آن -که در روایت آمده- حرام است؟

امام(ع) نفرموده: "کالمیته" بلکه می‌فرماید: "فهو میتة". ظهور عرفی در میته بودن است و ذبح واقع شده توسط مُحرم، کالعدم است؛ کانه خود به خود و به موت حتف انفه مرده است. در نتیجه از جمله آثار چنین موتی، نجاست و بطلان نماز در آن است. این احتمال نزد ما اقواست.

این روایت ناظر به مساله ذبح است یعنی شرایط ذبح، مختل شده‌است و این ذبح، ذبحی شرعی و موجب حلیت گوشت نیست. این ذبح از اهل و از کسانی که شرعا بتوانند متصدی ذبح شوند واقع نشده‌است. عرف این را از روایت می‌فهمد که اگر محرم صید را در غیر حرم نیز ذبح کند، میته است. این صورت مثل این است که ذبح توسط شخصی کافر انجام شده که در نتیجه حیوان میته به‌حساب می‌آید. این اقوی است.

اما اگر بگوییم: مقصود، تشبیه این حیوان ذبح شده به میته از حیث عدم جواز اکل گوشت بوده و تشبیه فقط ناظر به این خاصیت است، باز هم نماز در آن نخواهد بود؛ زیرا عدم جواز نماز در ما لا یوکل لحمه، غیر از عدم جواز آن در میته است. مثلا اگر کرک و موی گربه که -ما لایوکل لحمه است- در لباس انسان باشد، نماز باطل خواهد شد. ما لایوکل لحمه اعم از اصالی و عارضیس؛ مثلا خوردن گوسفند جلاّل حرام است؛ لکن حرمت آن بالعارض است.

در ما نحن فیه هم همین است. بعد از صدور ذبح از مُحرم، ذبحش کالعدم شده و حیوان میته از جمیع جهات، یعنی میته حقیقی خواهد بود. اگر هم نگوییم: میته حقیقی است، اما به حرمت خوردن گوشت آن تصریح کرده و فرمود: "لایاکله محل و لا محرم". در این صورت آن صید به منزله غیر ماکول اللحمِ بالعرض است که نماز در آن و اجزای آن -ولو در پشم و کرک- آن صحیح نیست.

سپس سیدناالاعظم می‌فرماید:

الطيور حتى الجراد بحكم الصيد البري، و الاحوط ترك قتل الزنبور و النحل إن لم يقصدا إيذاءه، و فى الصيد أحكام كثيرة تركناها لعدم الابتلاء بها.[3]

در باب جراد روایات بسیارند. صید جراد بر مُحرم و مُحل در حرم جایز نیست.

بَابُ تَحْرِيمِ صَيْدِ الْمُحْرِمِ الْجَرَادَ وَ أَكْلِهِ وَ قَتْلِهِ إِلَّا أَنْ لَا يُمْكِنَ التَّحَرُّزُ مِنْهُ (مثل کسی که به صورت خطئی با قدمهایش آن را له کند و متوجه نباشد، اشکال ندارد ولی قتل عمدی جراد جایز نیست)

۱- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَرَّ عَلِيٌّ (ص) عَلَى قَوْمٍ يَأْكُلُونَ جَرَاداً فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ مُحْرِمُونَ فَقَالُوا إِنَّمَا هُوَ مِنْ صَيْدِ الْبَحْرِ (آن قوم گفتند: اصل جراد از دریاست؛ پرواز می‌کند و از دریا خارج می‌شود. خداوند نیز بالی به آن داد تا با آن پرواز کند) فَقَالَ لَهُمْ ارْمِسُوهُ فِي الْمَاءِ إِذاً.[4] (اگر جراد حیوانی بحریست آن را در آب داخل کنید تا ببینیم می‌تواند زنده بماند یا نه؟ زیرا حیوان بحری می‌تواند در آب زندگی کند؛ ولی اگر در آب مُرد و نتوانست زنده بماند، حیوان دریا نیست. امام(ع) این گونه به آنها فهماند که جراد حیوانی بحری نیست.)

در روایات دیگر آمده‌است؛

۵- وَ بِإِسْنَادِهِ (اسناد محمد بن حسن، شیخ طوسی) عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَسِّنٍ (ثوثیق نشده) عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْجَرَادِ أَ يَأْكُلُهُ الْمُحْرِمُ قَالَ لَا.[5]

۶- وَ عَنْهُ (عن موسی بن القاسم) عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ (ظاهرا ابن ابی نجران است) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: الْمُحْرِمُ لَا يَأْكُلُ الْجَرَادَ.[6]

سیدنا الاعظم می‌فرماید: الطيور حتى الجراد بحكم الصيد البري

در آیه شریف داریم: ﴿احل لکم صید البحر و طعامه متاعا لکم و للسیارة﴾[7] پس قطعا صید بحری جایز است. مثلا صید ماهی از دریا و خوردنش -بدون اشکال- جایز بوده و هر چیزی که به آن مرتبط باشد، جایز است.

اما حیوانات بری بر دو قسمند؛ بعضی حیوانات اهلیند که درون خانه‌ها هستند و با مردم زندگی می‌کنند؛ مثل گاو و گوسفند و مرغ ها. ذبح این دسته جایز است. پس همه این احکام (صید و ذبح و اشاره و راهنمایی بر آنها) در مورد حیوانات اهلی جایز است. اما صید، ذبح، اشاره و راهنمایی صیاد بر حیوانات بری -یعنی حیواناتی که اهلی نبوده و در صحرا زندگی می‌کنند و از انسان ها دورند-، حرام است.

بنا بر ظاهر کلام سیدنا الاعظم، همه پرندگان محکوم به حکم صید بری بوده و صید بحری جایز است. لکن این مطلب را در کلمات فقهاء نیافتیم. ظاهر کلمات فقها مثل صاحب شرائع طیور را به دو قسم تقسیم کرده است؛ پرندگان بحری مثل مرغابی و پرندگان بری.

در روایات ضابطه‌ای هست که فقها به آن فتوا داده‌اند؛ در روایات آمده "هر پرنده ای که در آب تخم می‌گذارد و می‌زاید". اگر پرنده برای تولید مثل، محلی در آب برای خود فراهم می‌آورد، حیوانی بحریست. اما اگر زندگی و تخم گذاریش در خشکی باشد، حیوانی بری است. پرندگان بری نیز ملحق به حیوانات وحشی موجود در صحرا -مثل آهو- هستند.

امام(ره) می‌فرماید: "و الطيور بحکم الصید البری"؛ یعنی پرندگان دو قسم بری و بحری نداشته و همه بری هستند.

البته ما نسبت به این موضوع علم نداریم. این مطلب نیاز به تخصص دارد. لکن ما در میان پرندگان پرنده‌ای نیافتیم که در آب زندگی کند، به گونه‌ای که تخم گذاری و تولید مثل آن در دریا باشد. ممکن است که در مرغابی این طور باشد؛ این حیوان بسیار در دریا زندگی می‌کند.

باید توجه داشت که بحث ما در مورد صید است و در صید تفاوتی میان حلال و حرام نیست. صید حتی نسبت به حیوانات محرم، حرام است؛ مثلا صید شیر و ببر و حتی قتل آنها جایز نیست. قتل جمیع حیوانات بری حرام است؛ حتی اگر وحشی باشند. تنها صورت جواز آنجاست که از حیوان خوف بر نفس باشد؛ در این هنگام می‌توان آن حیوان را کشت.

خلاصه اینکه؛ سه قسم وجود دارد؛ قسمی حیوانات اهلی که با انسان در خانه زندگی می‌کنند مثل مرغ و خروس هستند که ذبح و خوردن گوشتشان جایز است.

اما حیوانات وحشی -غیر اهلی- که با انسان زندگی نمی‌کنند، خود، بر دو قسمند بری و بحری:

اگر بحری باشند صیدشان جایز است، اما صید حیوانات بری جایز نیست؛ حتی اگر از وحوش باشند. البته کشتن بعضی از استثنائات مثل قتل عقرب و بعضی از اقسام مار که خطرناکند، جایز است.