درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: وضوی ارتماسی/وضو/کتاب الطهارة؛

دو اشکال در وضوی ارتماسی و جواب آنها

‌در بحث وضوی ارتماسی دو اشکال را مطرح کردیم. حالا مقداری درباره این اشکالات بحث می کنیم.

اما در مورد اشکال اول می گوییم که اعلام از سید کاظم یزدی تا محشین عروه، برای وضوی ارتماسی دو راه گفته اند؛ یکی اینکه اول دستش را از مرفق در آب داخل کند تا به آخر انگشتان دست برسد. روش دوم این است که کل دستش را در آب قرار می دهد و در وقت خارج کردن از آب، نیت وضو می کند؛ یعنی خارج کردن را از مرفق شروع و تا آخر انگشتان دست، تمام می کند.

بیان محقق خویی(ره) در محل بحث

محقق خویی(ره) روش دوم را قبول ندارد و استدلالش این است که هر عنوانی را که غسل به آن تعلق گرفته، باید احداث کنیم؛ چون امر، در احداث آن قضیه، ظهور دارد؛ یعنی نبود و ما ایجادش کردیم و این صورت، مرحله بقاء را شامل نمی شود. مرحله حدوث، مرحله ادخال دست در آب است؛ اما مرحله ای که دست در آب است و بیرونش می آوریم، مرحله بقاست و امتثال امر به آن حاصل نمی شود. اين فرمایش محقق خویی(ره) بود.[1] ایشان فرموده که اگر امر به دو غسل داشتیم، نمی توان داخل کردن آن در آب را یکبار و خارج کردن آن از آب را بار دوم حساب کرد. اگر فرمایش آقایان درست باشد، باید این کافی باشد و حال آنکه هیچ کس قائل به این مطلب نیست. برای صدق دوبار، باید آن چیز را خارج و دوباره داخل کنیم و این کاشف از بیان ماست که امتثال امر به احداث قضیه است و مرحله بقاء، اعتباری ندارد.[2]

مناقشه در بیان محقق خویی(ره)

ما مناقشه ای به فرمایش محقق خویی(ره) داریم و البته نمی توانیم بگوییم که جواب ایشان را می دهیم. در مورد فرمایش ایشان می گوییم که گاهی طبيعت ماموربه عنوانی است که در آن، تحقق نفس ذات عمل، میزان است و نیت در آن دخالتی ندارد؛ مثلا تطهیر چیزی که متنجس به نجاست خبثیه است، واجب توصلی است و قصد و نیت در آن دخالتی ندارد؛ در این صورت اگر حواسمان نبود و چیز نجس در آب افتاد، غسل حاصل شده است و نیت، در آن، هیچ دخالتی ندارد. اما بعضی از واجبات، عبادی هستند و دو نیت در آن دخالت دارند که یکی از آنها نیت عین عمل و دیگری قصد قربت است. نیت، در تحقق این عنوان عبادی دخالت دارد. مثلا اگر انسان دستش را در آب حوض قرار دهد تا اینکه خنک شود، در اینجا ماهیت وضو، صدق نمی کند و رسیدن آب به بدن انسان، محقق صدق عنوان وضو نیست؛ چون عنوان ما عنوان وضوست نه هر غسلی؛ بلکه غسل وضوئی ای است که باید صدق توضأ کند و موقعی صدق می کند که وضو را احداث کرده ایم که نیت وضو را داشته ‌باشیم و اگر دل بخواهی به قصد اینکه دستمان خیس یا خنک شود، دستمان را در آب، داخل کنیم، ربطی به وضو ندارد. بنابراین وقتی که ایشان می گوید که وقتی دست را در آب، داخل کردیم، احداث حاصل می شود، در واقع احداث حاصل نشده است؛ چون بدون قصد وضو بوده است. احداث الوضوء میزان است؛ نه احداث اینکه دستمان خیس شود. متعلق عنوان ماموربه، عنوان توضی است و این عنوان متقوم به نیت وضوست و فرض این است که نیت وضو نداشتیم؛ پس احداثی هم صورت نگرفت. اما وقتی دستمان در آب هست و هم آب به دستمان اتصال دارد و هم قصد وضو کردیم‌، از این مرحله، احداث عنوان وضو محقق می شود. پس الآن نیت وضو به همان حالتی است که دستمان به سطح بالای آب می رسد و به اعماق آب کاری نداریم. این حالت، از مرفق شروع می شود و تا انتهای انگشتان دست به پایان می رسد و این همان احداث وضوست. البته در اینجا قصد قربت هم لازم است.

البته ما قبول می کنیم که تعلق امر به یک عنوان، در طلب احداثش، ظهور دارد نه بقائش؛ اما احداث عناوین قصدی با نیت حاصل می شود و جان کلام اینجاست. لهذا با وجود اینکه خروج بدن از آب، ضد غسل است و غسل به معنای احاطه آب به بدن است، ولی چرا اعلام می فرمایند که قصد وضو با اخراج بدن از آب باشد؟ مقصود این بزرگواران از از اخراج، رساندن عضو به سطح بالای آب است. عبارت علما ناقص است و مرادشان آن چیزی است که گفتیم. این جواب از اشکال اول است.

اشکال دوم و جواب آن

اما اشکال دوم این بود که وقتی دست را از مرفق در آب قرار می دهیم تا وقتی که به کف دست و انگشتان می رسد، وضو با این ادخال اولیه، حاصل می شود و بعد از آن که لحظه ای می گذرد و کف دستمان در آب ماند تا اینکه انگشتانمان فرو رفتند، این آب جدید می شود و نمی توان با آن مسح کشید. لهذا گفتیم که قسمتی از دست چپ را بگذاریم و به صورت ترتیبی بشوییم تا اینکه مشکل، حل شود.

ما جوابی به ذهنمان رسید و بعد دیدیم که محقق بروجردی در حاشیه عروه به آن اشاره کرده است. آن جواب این است که انسان می تواند غسل وضوئی را از اول داخل کردن دست تا خارج کردن آن از آب، نیت کند و این هیچ اشکالی ندارد. جزء جزء دست که ماموربه نبوده است؛ بلکه کل کف دست ماموربه بوده است. غسله واحده کل کف دست، موقعی حاصل می شود که همه دست را داخل آب قرار دهیم و آن را بیرون بیاوریم. بنابراین اگر ما این مطلب را قبول کردیم که در صدق عرفی، از حین دخول تا حین خروج، یک غسله، صدق می کند، اشکالی وجود نخواهد داشت. در وضو، غسله اول، واجب، غسله دوم، مستحب و سومی حرام است. به نظر ما این فرمایش محقق بروجردی(ره) صحیح است. محقق بروجردی(ره) فرموده که لا یبعد که چنین بگوییم. پس همه این آب، آب وضوست و توضی به این حالت صدق می کند و اشکالی هم ندارد. به نظر ما صدق عرفی به همین است. بنابراین احتیاط به اینکه بخشی از دست چپ را به صورت ترتیبی بشوید، احتیاط مستحبی است.

بحث ما در باب وضوی ارتماسی و کیفیتش با این دو جلسه، تمام شد.