موضوع: الفاظ/ضد /ثمرات/ترتب

امام علی : الْغِيبَةُ جُهْدُ الْعَاجِزِ . قصار 461

انسانهای ناتوان سراغ غیبت می روند؛ اما انسان هایی که عاجز نیستند نیازی ندارند پشت سر بدگویی کنند جلوی طرف مقابل می گویند، صفحه گذاشتن برای دیگران هنر نیست.

سخن پیرامون ثمره بحث ضد است. که هل الامر بالشیء یقتضی عن نهی عن ضده ام لا؟

این ثمره در دو عرصه مطرح می شود:

یکی در عرصه تزاحم بين واجبین مضیقین است. مثلا ده دقیقه به مغرب باقی مانده همزمان کسوف هم در حال بازشدن است و باید صلاة الکسوف را بخواند، سخن این است که در این واجبین مضیقین تکلیف اهم کدام است؟ (در تعارض بین صلاة یومیه و صلاة کسوف) اهم صلاة یومیه هست.

حال اگر کسی ترک الصلاة الیومیة و اتی بالصلاة الکسوف که زیر مجموعه صلاة آیات است. هل صلاته صحیحةٌ ام باطلةٌ؟ (صلاه کسوفش صحیح است یا باطل است)

گفتند اگر امر به شیء مقتضی نهی از ضدش باشد صلاة الکسوف باطلةٌ چون می شود نهی در عبادت و نهی در عبادت مفسدةٌ للعمل لانّ المبعد لا یکون مقربا. اگر امر به شیء نهی از ضد نکرد فصلاة الکسوف هذه صحیحةٌ.

شیخ بهایی گفتند ، اگر امر به شیء نهی از ضد هم نکند صلاة کسوفه باطلةٌ لانه لا امر لها (امر به چنین نمازی نیست) نهی نخورده ولی این صلاة کسوف امر ندارد چون اگر بنا باشد كه صلاة كسوف هم امر داشته باشد كه مي شود امر به ضدين و امر به ضدين محال است.

نهايتاً شیخ بهایی می گوید این نماز لیست بصحیحةٌ ولو امر به شیء نهی عن ضد هم نکند.

آخوند این فرمایش شیخ بهایی را نقد کردند: و گفتند ما در عبادت نیاز به امر نداریم، آنچه می خواهیم ملاک است (آیا ملاک دارد یا ملاک ندارد) بنابراین اینجاست که ثمره خودش را نشان می دهد، اگر امر به شیء مقتضی نهی از ضد باشد فلا ملاک للعبادة هنا (فلا ملاک لصلاة کسوفه) و اگر مقتضی نهی از ضد نباشد فالملاک موجودٌ و صلاة الکسوفه صحیحةٌ.

نقدی که مطرح شد این بود که اگر ما بحث را روی ملاک بردیم این کسوف صحیح است ولو امر به شیء مقتضی نهی از ضد هم باشد، چون فوقش این است که نهی دارد ، (حال این نهی آیا نهی غیری است یا نهی نفسی است؟) و نهی غیری است اما بمسلک المقدمیه او بمسلک الملازمه و نهی الغیریُ لا یوجب الفساد.

پس اگر بحث را ما روی ملاک بردیم اینجا ملاک هست، ملاک صحت در اینجا هست. و اگر نه ، به ملاک اکتفا نکردیم و یا گفتیم ملاک کافی است اما اینجا ما ملاک را احراز نکردیم در این صورت باید گفت که این صلاة الکسوف باطلةٌ چون ملاک نیست، فعلی هذا ملاک شما دردی را درمان نکرد.

مرحوم خویی اینجا یک فافهم بیان کردند وجه فافهم چیست؟

قدر مسلم در تعارض و تزاحم، تنافی در وجود است و در هر دو تنافي در وجود هست و نمی شود هر دو امر داشته باشند.

آنچه در این عرصه مسلم هست این است که ولو نهی غیری باشد ، شما گفتید که موجب فساد نیست، اما آيا می شود امر و نهي جمع بشوند یا نه؟ نمی شود امر و نهی جمع بشوند، چراکه استحاله دارند.

خود آقای خویی دارند : لاستحالة اجتماع الأمر و النهي و إن كان النهي غيريّا.پس این استحاله استحاله پذیرفتنی است ولو موجب فساد هم نشود. فافهم ايشان به خاطر اين نكته است.

دو در عرصه تزاحم بين واجبیني كه يكي از آنها موسع است و ديگري مضیق است.

صورت دوم مسئله آنجاست که دو واجب باشند، یکی واجب موسع (صلاة ظهر عند الزوال که تا غروب فرصت هست) و واجب دیگر مضیق باشد (صلاة کسوف در آخر وقت کسوف که اول ظهر است)

اینجا اگر اکتفا به ملاک کردیم فلا تظهر ثمرة اصلا چون اگر ملاک را احراز کردیم می گوییم صلاته هذا صحيحةٌ و اگر ملاک را احراز نکردیم این صلاة ظهر را باطل می دانیم.

ولی اگر سراغ امر آمدیم و گفتیم در صحت عبادت امر درست است، اگر این مصلی صلاة کسوف را نخواند و قضا شد این صلاة ظهر صحیح است یا نه؟

اینجا این بحث را به میان کشیدند و گفتند اگر شما امر به شیء را مقتضی نهی از ضد دیدید تردیدی نیست که این نهی به صلاة ظهر اصابت کرده فصلاته الظهر هذه باطلةٌ فاسدةٌ (چون فرض این است که صلاة الکسوف مضیق بوده)

(روشن هم هست که فرد منهی عنه از اطلاق امر صلّ و از عمومش بیرون است و نمی شود هم صلّ (اقم الصلاة لدلوك الشمس) باشد و هم نهی باشد (ولو نهی نهی غیری باشد) و این صلاة ظهر هم نهی دارد (وقتی صلاة کسوف واجب است این صلاة ظهر نهی دارد) نمی شود که بگوییم هم امر دارد و هم نهی دارد ولو نهي غيري باشد و وقتی امر نداشت این صلاة باطلةٌ (نهی به آن خورده و امر هم ندارد چون امر و نهی با هم جمع نمی شوند ولو نهي غيري باشد)

و اگر گفتیم که امر به شیء مقتضی نهی از ضد نیست.

سوال: ما از اول ظهر تا غروب چند تا نماز ظهر می توانیم بخوانیم ، اگر چنین چیزی را گفتیم این امر دارد یا ندارد؟ ندارد چون این فرد که مزاحم است امر ندارد. این صلاة مزاحم غیر مامور به است مانند دیگر صلاتهای غیر مزاحم. (ما اينجا دو جور صلاة ظهر درست كرديم يكي صلاة ظهري كه مزاحم است و ديگري صلاة ظهري كه مزاحم نيست). می گوییم این صلاة ظهر مزاحم امر ندارد.

ان قلت: پس چه چیزی اینجا امر دارد؟ اقم الصلاة لدلوک الشمس الی غسق اللیل، آنچه امر دارد طبیعت است، مصادیق و افراد چه مزاحم و چه غیر مزاحم کفایت می کند یا نمی کند؟ (اگر گفتیم طبیعت امر دارد این فرد مزاحم کفایت می کند یا نمی کند؟)

آنچه در این عرصه مهم است انطباق است، انطباق عنوان ماموربه بر این فرد. پس آن افراد غیر مزاحم صحیح است چون ینطبق این ماموربه بر این فرد غیر مزاحم، نه اینکه مامور به است (آن فرد مامور به نیست، بلکه طبیعت ماموربه است، منطبق می شود) این انطباق هم انطباق قهری است. یعنی آن امر مولا بر این صدق می کند.

می رویم سراغ فرد مزاحم، (بر فرد غیر مزاحم، ماموربه که طبیعت است بر او صدق می کند) اما لاینطبق ، ماموربه بر این فرد غیر مزاحم. در این هنگام این را می گوییم: اگر نهی از این فرد نشده باشد یوجب انطباق الطبیعة علیه قهراً اما اگر نهی شده باشد لا ینطبق این ماموربه بر این فرد مزاحم.

آن نقطه مهم و کلیدی بزرگان این است که بتوانند بر این صلاة ظهری که مزاحم کسوف است امر درست کنند و با امر ترتّبی این صلاة ظهر را صحیحش کنند.

اینجاست که بحث ترتّب مطرح می شود و بحث ترتّب آغازش از مرحوم محقق ثانی در جامع المقاصد است (نظریه ترتب را عرضه کرد و خروجی اش این شد که این صلاة مزاحم صحیح است)

بعد محقق ثانی کاشف الغطاء استاد صاحب جواهر آمده و این ترتب را ویراستاری و پرورش جدیدی کرده، بعد ایشان میرزای شیرازی آمده و یک تحریر جدیدی از ترتب عرضه کرده است. و بعد از محقق شیرازی محقق اصفهانی آمده (سیدمحمد فشارکی استاد شیخ عبدالکریم حائری) بعد محقق فشارکی مرحوم نائینی آمده، پنج مقدمه بر ترتب تدارک دیده و ترتب را بر مسند نشانده.

(این مبحث از مباحث اصلی علم اصول است)

(رساله ای در ترتب بنویسیم. مستند بنویسیم . و بعد نظرخودمان را در پاورقی)

ورود در این بحث نیاز به مقدماتي دارد. اولین مقدمه اینکه در این عرصه هست : باب تعارض و تزاحم است.

ما هو وجه اجتماعهما (تعارض و تزاحم) محل اجتماع تعارض و تزاحم و محل افتراقشان چیست؟

مرحوم مظفر در اصول الفقه در بحث اجتماع الامر و النهی در این عرصه خوب از عهده اش بر آمده. (بحث تعارض و تزاحم ملاحظه شود)