موضوع: خارج قواعد فقهیه

بحث قواعد فقهی میان رشته ای است؛ به این معنی که رشته درسی رشته فقه است ولی یک فصل مبسوط آن بحث قواعد فقهیه است. به عنوان مبادی چند بحث مطرح می شود.

مبادی قواعد فقهیه

1- تاریخچه قواعده فقهیه، از چه زمانی فقهاء قواعد فقهیه را مطرح کرده اند.

2- تعریف قواعد فقهیه و فرق آن با مسائل اصولی و مسائل فقهی.

3- تقسیمات قواعد فقهیه.

تعداد قواعد فقهیه ای نقل شده متفاوت است، گفته شده قواعد فقهیه شانزده قاعده هستند و در تعداد آنها هشتاد و هشت، نود و سه، و پانصد قاعده فقهیه نیز در تعداد آنها نقل شده است. البته باید بررسی شود آیا کدامیک از تعداد گفته شده، عدد قواعد فقهیه است؟ و کدامیک مساله فقهیه است؟

بحث اول: تاریخچه قواعد فقهیه

قواعد فقهیه در دو دوره بحث می شود.

دوره اول: عصر معصومین

در این دوره برخی مباحث حکم قاعده و برخی حکم مساله را دارند خود معصومین آن را فرموده اند: وَ نُقِلَ مِنْ كِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: عَلَيْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَيْكُمُ التَّفْرِيعُ.[1]

بنابر سخن امام رضا علیه السلام می توان گفت، شیعه در طرح قواعد فقهیه پیش گام است؛ بنابراین اندیشه قواعد فقهیه توسط امامان علیهم السلام مطرح شده است.

اشکال: علینا القاء الاصول در خصوص علم اصول است.

پاسخ: این روایت در مورد علم اصول تفسیر و معنی نشده است. در مورد نامگذاری علوم اسلامی تا زمان امام صادق علیه السلام مطرح نبوده است؛ پس نامی علم اصول در زمان امام صادق نبود پس نمی توان پذیرفت که این روایت در مورد علم اصول است. قدماء علم اصول را علم می مستقل نمی دانستند بلکه به عنوان مقدمه علم فقه ذکر می کردند. کتاب معالم الدین که به عنوان کتاب اصولی در حوزه علمیه مطرح است مقدمه کتاب فقهی پسر شهید ثانی است. پس علم اصول در زمان امام صادق به عنوان علم مستقل مطرح نبوده است. بنابراین « علینا القاء الاصول» اختصاص به علم اصول فقه ندارد و حتی اختصاص به کلیات فقه ندارد بلکه در همه رشته ها مانند فقه، تفسیر، اخلاق، جهاد و دفاع، در همه عرصه های زندگی امام صادق علیه السلام می فرماید« علینا القاء الاصول و علیکم التفریع».

در عرصه دین اهل بیت اصول دین را عرضه می کنند و تفریع با مسلمانان است مثلا اهل بیت می فرمایند« لا ضرر و لاضرار»، مصادیق ضرر و ضرار بر عهده مسلمانان است.

زراره می گوید به زمین خورد و ناخن پای او آسیب دید از امام علیه السلام سئوال کرد برای مسح چکار کند؟ امام علیه السلام فرمودند: چیزی روی آن بگذارد و بر آن مسح کند امام فرمودند حکم این مورد و مانند آن از آیه شریفه« ما جعلنا علیکم فی الدین من حرج» فهمیده می شود.

فقه در زمان پیامبر اکرم و امام صادق علیهم صلوات الله، فهم تمام دین بوده است به گونه ای که اصول اعتقادات را فقه اکبر می گویند. بنابراین « علینا القاء الاصول» در مورد علم اصول نیست. مانند حکمت که ملا صدرا آن را اختصاص به فسلفه متعارف متعارف می دانستند در که چنین نیست.

دوره دوم: تدوین کتاب های قواعد فقهیه

اهل سنت در تدوین کتاب های قواعد فقهیه پیش گام هستند، حنفی ها شش کتاب ، مالکی ها پنج کتاب ، شافعی ها چهارده کتاب و حنبلی ها هفت کتاب درباره قواعد فقهیه نوشته اند.

امامیه قواعد فقهیه را از معصومین گرفته بودند، نزد آنها این قواعد روشن بوده ضرورتی به تدوین کتاب نمی دیدند اما عامه چون از اهل بیت پیامبر فاصله گرفتند نیاز به تدوین قواعد فقهیه پبدا کردند. در کتاب صحیح بخاری و مسلم از روایات خیلی زیاد از تایعین نقل می کنند اما از امام صادق و امام باقر علیهم السلام و دیگر معصومین با انبوه روایاتی که نقل شده از این معصومین روایات اندکی را نقل کرده اند. عامه با قطع از اهل بیت مبتلی به قیاس و استحسان شدند. لذا برای اینکه دچار هرج و مرج فقهی نشوند ضابطه های خودساخته مانند قیاس و استحسان، مصالح مرسله را تدوین کردند.