موضوع: قواعد فقهیه/ قاعده لاحرج/ مدرک قاعده

به چهار آیه در قرآن به قاعده لاحرج استدلال شده است آیه اول در جلسه گذشته بیان شد« ما جعل علیکم فی الدین من حرج» یعنی حکمی از احکام خداوندنیست که شمار ا در تنگنا قرار بدهد این آیه مشهورترین و مستدل ترین آیه در باب نفی حرج است.

آیه دوم: آیه وضو

خداوند می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴿6﴾[1]

آیه شریفه می فرماید اگر مریض یا در سفر بودید یا به بیت الخلا رفته بودید یا با همسر خود هم بستر( جماع) کردید و آب نیافتید تمیمم کنید، به این کیفیت که با صعید طیب وجه و دستها را مسح کنید؛ خداوند نمی خواهد حرجی را بر شما جعل کند.

محل شاهد« مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ» است.

وجه استدلال: خداوند حکم حرجی از انسان نخواسته است. در آیه قبل فرمود:« ماجعل الله علیکم فی الدین من حرج» و در این آیه می فرماید« مایرید الله لیجعل علیکم من حرج».

خداوند نمی خواند مسلمانان را به زحمت بیندازد بلکه می خواهد ظاهرا و باطنا نظیف باشید، تعمتش را بر شما کند تا شاکر او باشد.

مدعی عبارت از این است که خداوند حکم حرجی قرار نداده است آیه شریفه هم می گوید« ما یرید الله لیجعل علیکم فی الدین من حرج» پس آبه دلالت خوبی برنفی حکم حرجی دارد. این آیه از جهت دلالت اقوی از آیه قبل است چون «ما یرید الله» دال بر استمرار است.

اشکال: آیه در مقام بیان نفی حرج نیست بلکه در مقام بیان تطهیر است« ولکن یرید لیطهرکم» یعنی خداوند اراده کرده شما را پاکیزه بگرداند. پس نفی در «ما یرید الله» هدف اصلی نیست بلکه هدف مقدماتی است مانند اینکه برای خرید می گوید اول صبح به بازار برود به این جهت می گوید که میوه تازه بخرد. بنابراین هدف اصلی تطهیر است و که مقدمه آن نفی حرج است یعنی در مسیر رسیدن به هدف خداوند نمی خواهد به زحمت بیافتید، برای رفع حدث خداوند می خواهد وضو یا غسل کنید و نمی خواهد به زحمت بیافتید اگر آب نیافتید تیمم کنید، پس آیه دلیل بر نفی حرج نیست.

پاسخ اشکال:

اولا: آیه دلالت خوبی بر نفی حرج دارد. ثانیا: آیه شریفه می فرماید اصل در تشریع برای تحصیل طهارت وضو و غسل کنید ولی اگر آب( وضو یا غسل) ضرر داشت تیمم کنید و تبدیل حکم وضوی به ترابی به دلیل این است که در دین حکم حرجی نیست و در غیر این صورت در حالت ضرری بودن آب دستور به ضو یا غسل کند مثلا تشدید بیماری به دنبال داشته باشد طهارت آبیّه حرجی می شود دین برای این جهت آمده که حرج را بردارد. اولین فقیهی که به این آیه شریفه در نفی حرج استدلال کرده مرحوم مراغی در العناوین است. ما می گوییم آیه شریفه در مقام بیان نفی حرج بلکه اصرح در نفی حرج است. شخص وسواسی حرجی که در دین نیست را با وسواسی ملتزم می شود زندگی را بر خود و اطرافیان سخت می کنند. بنابراین آیه شریفه می گوید در هر شرایطی نمی خواهد وضو یا غسل کند بلکه می تواند در شرایط سخت تیمم کند به این جهت که حرج را بردارد و نفی کند« ما یرد الله لیجعل علیکم فی الدین من حرج» دستور به تیمم برای تحصیل طهارت است لذا تیمم مانند وضو و غسل مایه طهارت است.