موضوع: قواعده فقهیه/ قاعده لاحرج/ مدرک قاعده

از قواعد مسلم فقهی، تاریخچه و اصل آن را شیخ مفید در یک جمله گفته اند بعد از ایشان شهید اول مقداری آن را بسط داده تا زمان محقق ملا احمد نراقی تبدیل قه قاعده شده است.

صریح ترین مدرک آیه شریفه « ما جعل علیکم فی الدین من حرج» است. از آیه شریفه استفاده می شود هر حکم حرجی از ناحیه خداوند جعل نشده است فرق نمی کند در باب وضو، نذر و عهد یا در باب معاملات باشد. آیه دوم که از آن تعبیر به آیه وضو می شود. «مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ » برخی از بزرگان چون « و لکن یرید لیطهرکم» در آیه است آیه در مقام نفی حرج نیست بلکه در مقام بیان تطهیر شما است بنابراین دلالت بر قاعده لاحرج ندارد.

گفتیم آیه بر «لیطهرکم» تاکید دارد و این مطلب قابل انکار ندارد ولی چه اشکالی دارد در ضمنِ بیان حکم دو مطلب را برساند یکی، شارع مقدس خواسته طاهر باشید. اینکه جای وضو و غسل گفته تیمم کنید برای اینکه شارع نمی خواهد به حرج بیافتید. پس طهارت گاه از طریق وضو و غسل است و گاه از طریق تیمم است. نکته ای که در باب احکام باید به آن توجه کرد، نباید برای هر حکمی دنبال فلسفه فیزیکی و تجربی بود. مهندس بازرگان از افرادی بودن که برای دین به دنبال فلسفه فیزیکی بود سعی داشت دین را طرح علمی یعنی علم تجربی ثابت کند که هر چه دین گفته علم تجربی آن را نیز پذیرفته است، به تعبیر یک شخصی می گفت مهندس بازرگان می خواست خداوند را در آزمایشگاه های ثابت کند و در مورد تیمم می گفت بخاطر خاصیت خاک است و در جنگ جهانی دوم از خاک پنسیلین درست کردند. حکمت های تجربی فی الجمله و قابل پذیرش است ولی نمی توان همه معارف دین را نمی توان با علم تجربی ثابت کرد شهید مطهری در جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم می گوید در مثال « هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطل و هو بکل شئ علیم» با علم تجربی قابل اثبات نیست. در نظر شارع مقدس تیمم مانند وضو و غسل که طهارت روح ایجاد می کند، نماز قصر در سفر مانند خواندن نماز تمام در حضر است. حتی در داستان سجده ملائکه بر حضرت آدم، شیطان تمرد کرد و گفت حاضر است شش هزار سال خداوند را عبادت کند ولی بر آدم سجده نکند خداوند در پاسخ به تمرد شیطان گفت « انی ارید اعبد من حیث امر» در عین حال حضرت آدم معبود نیست. این بیان تایید استدلال بر آیه شریفه است بنابراین آیه شریفه دلالت بر نفی حرج می کند. وقتی وضو و غسل حرجی است شارع آن را نخواسته و جعل نکرده و بجای آن تیمم را خواسته است.

آیه سوم:

خداوند می فرماید: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿185﴾[1]

نکته: نزول همه کتاب های آسمانی مانند تورات و انجیل و قرآن در ماه مبارک رمضان است.

«فمن شهد منکم الشهر» یعنی حاضر باشد و مسافر نباشد

« وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ »اما کسی که مریض یا در سفر باشد در روزهای دیگر روزه را قضا بگیرد.

« يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ » چون خداوند برای شما یسر را اراده کرده است و عسر را اراده نکرده است، به عبارت دیگر یرید الله علت است به این معنی وقتی مریض یا مسافر هستید روزه نگیرد چون روزه گرفتن در حال مریضی شاق است و چه بسا موجب زیادی بیماری است. بنابراین جمله، کبری را بیان می کند یعنی خداوند هیچ قانون عَسِر ندارد و صغرای آن روزه با بیماری، عَسِر و شاق است، خداوند حکم عُسری نخواسته است در نتیجه خداوند هر حکم عُسری از ملکفین برداشته است(کل حکم عسری فهو مرفوع عنا). بنابراین« یرید بکم الیسر ولا یرید بکم العسر» عبارت دیگر جمله« ماجعل علیکم فی الدین من حرج» است. حرج علت نفی حکم حرجی است مانند روزه برای مادر شیر ده و برای زن باردار( قریبه الحمل) حتی اگر روزه ضرر دارد و بگیرد چه بسا باید قضای آن را بگیرد؛ چون چنین روزه ای را خداوند نخواسته است. مسافرت در زمان گذشته همراه با مشقت بوده است. با امکانات سفر در زمان حاضر مشقت و زحمت نداشته باشد آیا می توان گفت پس نماز را باید تمام بخواند به عبارت دیگر مسافرتی موجب قصر نماز است که زحمت داشته باشد بنابراین هواپیما که با زمان کم به مقصد برساند. پاسخ به این سئوال اینکه در روایات برای سفر محدوده معین شده است چهار فرسخ رفت و چهار فرسخ یرگشت لذا نمی توان از حکم خداوند را -در صورتی که سفر زحمت نداشته باشد- بدست آورد و بگوییم تمام بخواهد. اهل سنت از باب مقاصد شریعت حکم خداوند را استنباط می کنند ولی باید مقاصد شریعت مطابق نظر اهل بیت باشد.

آیه چهارم:

خداوند می فرماید: ﴿لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ عَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴿286﴾[2]

«إصر» به معنای بار سنگین است. محل شاهد « لاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً» است. استدلال شده که حکم حرجی برداشته شده است.