موضوع: قواعد فقهیه/ قاعده لاحرج/ تنبیه سوم: رخصت یا عزیمت بودن قاعده لاحرج

حکم قاعده لاحرج عزیمت یا رخصت است؟ به این معنی عزیمت در لاحرج است باید است کسی که وضو برای حرجی است نباید وضو بگیرد و باید تیمم کند. نظر دوم قاعده لاحرج حکم رخصت را به دنبال دارد یعنی می تواند در صورت حرجی بودن می تواند وضو نگیرد و اگر وضو گرفت وضوی او صحیح است.

صاحب جواهر و امام راحل می گویند قاعده لاحرج معنای عزیمت دارد ولی حاج آقا رضا همدانی در مصباح الفقیه می گوید رخصت است اگر وضو بگیرد، کفایت می کند.

از عبارت صاحب حدائق استفاده می شود متمایل به رخصت است. در قاعده لاحرج تعیین و باید برداشته شده است که خروجی آن تخییر است بلکه می تواند انجام بدهد.

ثم لا يخفى عليك أن الحكم في المقام( در صورت حرجی بودن) و نظائره من العزائم لا الرخص، ضرورة كون المدرك فيه نفي الحرج و نحوه مما يقضي برفع التكليف، مضافا إلى لفظ الوضع و نحوه في‌ خبر الكرخي، فما عساه يظهر من قوله: «لا جناح»‌ و نحوه من ارتفاع التعيين خاصة لا بد من إرجاعه إلى ما ذكرنا، سيما مع عدم ظهور خلاف فيه من أحد من أصحابنا عدا ما عساه يظهر من المحدث البحراني، فجعل المرتفع التعيين خاصة، تمسكا بظاهر قوله تعالى ﴿وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ﴾ إلى قوله ﴿وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ﴾ بعد كون المراد منه الشيخ و ذا العطاش، لكنه كما ترى، إذ الآية- مع فرض كونها غير منسوخة بقوله﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾[1] [2]

در سوره بقره می فرماید: ماه رمضان ماه نزول همه کتاب های آسمانی مانند تورات، انجیل، زبور و قرآن نیز در ماه رمضان نازل شده است. اما اینکه اولین آیه ای که بر پیامبر نازل شده در ماه رجب است امام صادق علیه السلام می فرماید اولین بسم الله الرحمن الرحیم اقرا باسم ربک همراه بسم الله بوده است و بودن آن دروغ است آیه بدون بسم الله نازل شده باشد بلکه با بسم الله نازل شده است. قرآن دو نحوه نزول دفعی و تدریجی دارد که نزول دفعی در ماه رمضان بوده است ولی نزول تدریجی در طول بعثت بوده است.

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿185﴾[3]

احکامی که در آیه شریفه ذکر شده؛ یک روزه گرفتن برای کسی که هلال را ببیند. دو، کسی که مریض یا مسافر باشد افطار کند و قضای آن را بجا بیاورد پس برای مسافر و مریض وجوب روزه گرفتن نیز مطرح است با این تفاوت در غیر ماه رمضان است.

در آیه 184 می فرماید کسی که روزه را با مشقت بجا می آورد فدیه که طعام مسکین باشد بدهد از آیه شریفه استفاده می شود باید طعام بدهد ولباس کافی نیست و نیز کسی که می تواند بیشتر از یکنفر اطعام کند انجام بدهد. بنابراین« من تطوع فهو خیر له» بیشتر از فدیه یا بیشتر از یکنفر را اطعام کند.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[4] ﴿أَيَّاماً مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[5]

صاحب حدائق می گوید« ان تصوموا خیر لکم» روز نگرفتن عزیمت نیست اگر روزه نگرفتن عزیمت است نباید ان تصوموا خیر لکم می فرمود پس عزیمت برداشته شده لذا آنچه با لاحرج برداشته شده تعیین روزه گرفتن است لذا رخصت باقی می کند، لکن این فتوای اهل سنت است؛ یعنی در مسافرت هم روزه می گیرند؛ با توجه در بین علمای شیعه فقط صاحب حدائق تمایل به رخصت دارد فقیه دیگری تمایل به رخصت پیدا نکرده است.

آیه شریفه سه حکم را فرموده است:

یک- کسی که هلال را ببیند روزه بگیرد در اینجا « ان تصوموا خیرلکم» جای بحث ندارد.

دو- مریض و مسافر روزه نگیرد ولی قضا بکند« و ان تصوموا خیرلکم».

سه- برای کسانی که روزه گرفتن حرجی است فدیه بدهد و اگر توانستند قضا بکنند. بنابراین« ان تصوموا خیر لکم» گویای تخییر نیست بلکه می گوید، علی ای حال روزه گرفتن خیریت دارد و به معنای رخصت نیست، بلکه عزیمت است. در روایتی نقل شده اگر مردم می دانستند ماه رمضان چقدر خیر و برکت دارد آرزو می‌کردند تمام سال ماه رمضان باشد. پس نظریه مشهور شیعه عزیمت است و فقط صاحب حدایق به رخصت تمایل کرده است.