موضوع: قواعد فقهیه/ قاعده لاحرج/ تنبیه سوم: رخصت یا عزیمت بودن قاعده لاحرج

صاحب جواهر قاعده لاحرج را عزیمت می داند، بزرگان صاحب فتوا هستند در تعلیقه عروه « من باب الرخصة لا العزیمة» امام راحل می نویسد محل اشکالٍ، از باب عزیمت باشد محل اشکال است، مرحوم بروجردی و گلپایگانی در زیل مساله در صورتی که وضو حرجی باشد باید تیمم کند گفته اند، احتیاط وضو حرجی لایترک مرحوم خوانساری نیز می نویسد احتیاط لایترک یعنی متمایل به عزیمت دارند؛ محقق نائینی نیز اقوی دانسته اند؛ بنابراین صاحب جواهر تنها نیست و بزرگانی همراه ایشان هستند.

استاد: حق عزیمت است چون «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» چارچوبه بیان می کند یعنی یا حرجی است یا حرجی نیست و اگر حرجی باشد ماجعل، جعل نکرده است یعنی امر ندارد؛ وضویی که امر ندارد وضوی شرعی نمی شود و رخصت نمی شود. لذا اگر وضو ضرری نیست جعل شده و اگر ضرری است یعنی مشقت عظیمه است شارع در چنین صورتی جعل ندارد مثلا با وضو گرفتن به آبله مریض می شود. اگر بخواهد تحمل مشقت کند فایده ندارد چون آیه شریفه می فرماید« ماجعل» امر نفی شده است، ولی سید یزدی موافق رخصت است. سید در عروه می گوید: اگر ضرر در مقدمات وضو باشد مانند تهییه وضو در این صورت وضو واجب می شود اما اگر در استعمال آب در وضو یا غسل ضرر باشد عبادت باطل است.

عروه محشی ج2ص 171« اذا تحمّل الضرر و توضوء او اغتسل فان کان الضرر فی المقدمات من تحصیل الماء و نحوه و جب الضو و الغسل و صح و ان کان فی استعمال الماء بطل و اما اذا لم یکن استعمال الماء مضرا بل کان موجبا للحرج کتحمل الم البرد و الشین لا یبعد الصحة و ان کان یجوز معه التیمم لان نفی الحرج من باب الرخصه لا العزیمه» امام راحل می فرماید: علی الاحوط باطل می داند، و می تواند باطل نباشد؛ چون قاعده لاضرر امتنانی است. احوط یعین احتمال درست و نادرست بودن است چون امر ندارد. اگر لا ضرر جاری شود و معنای آن به یکدیگر ضرر نزنید در این جا قاعده تطبیق نمی شود و اگر به معنای این باشد برای خود ضرر داشته باشد وضو امر ندارد عبادت بدون امر باطل است لذا با این تحلیل عبارت سید یزدی دست است امام راحل قائل به احتیاط است. اگر وضو تحمل مشقت داشته باشد مثلا در هوای سرد بخواهد وضو بگیرد.«شَین» به معنای خاصی است که در مساله قبل ذکر شده است« بل لو خاف من الشین الذی یکون تحمله شاقا لا تتحمل عادة تیمم و المراد به ما یعلو البشرة الخشونه المشوه للخقله او الموجبه لتشقق الجلد و خروج الدم» شین را چنین معنی کند که تشویه در خلقت یا دست او مدام خون بیاید. محقق نائینی در تعلیقه خود می فرماید: بعید غایته بل لایبعد القطع بعدم التخییر بین الطهاره النائیه وئ الترابیة، و لکن الاحوط ترک الاستعمال و عدم الاکتفاء به علی فرضه. امام راحل می فرماید: محل اشکال لایترک الاحتیاط الاتی بل کونه عزیمة علی الاقرب و البطلان لایخلو من وجه قوی. مثلا خانمی که به فرزند خود شیر می دهد سبب حرج می شود اگر روزه بگیرد روزه او باطل است چون پیر مرد و پیرزن( شیخ و شیخه) و مرضعه یا قریبة الحمل در روایات تصریح می کند روزه نگیرد؛ امر ندارد. در این مساله که احتیاط گفته اند همه فقها گفته اند احتیاط را ترک نکند و نیز نگفته اند احتیاط نابجا است. پسر صاحب جواهر شیخ علی – در حالت دمرو عروه را حاشیه در مدت سه ماه زده اند- می گوید لاحاجه الا هذا الاحیتاط که به نظر می رسد منابع در دست او نبوده است و به حافظه خود اعتماد کرده بنابراین کسی نگفته احتیاط نداشته باشد پس امر نزد فقها مسلم است.