موضوع: قواعد فقهیه/ قاعده لاحرج/ تنبیه چهارم: نوعی یا شخصی بودن حرج

شخصی یا نوعی بودن قاعده لاحرج

تفاوت شخصی و نوعی بودن برای قاعده لاحرج روشن است. حرج نوعی به این بیان است که اگر برای بیشتر افراد مثلا هشتاد درصد حرج داشته باشد حکم حرجی ثابت می شود مانند سفر در گذشته سخت بود لذا باید افطار می کرد و نماز قصر می شود، از جهت مقابل یعنی اگر حرج تکلیفی کم باشد مثلا بیست درصد حرج داشته باشند حکم حرجی ثابت نمی شود، باید تکلیف باشد باید تکلیف آوده شود حتی اگر بیست درصد افراد به حرج بیافتند.

اما اگر حرج شخصی باشد مانند وضو با سرد در زمستان که برای برخی حرجی است برای کسی که وضو حرجی است لازم نیست برای نماز وضو بگیرد و تمیمم کند و کسی که وضو با آب سرد حرجی نباشد باید وضو بگیرد. در واجبات دیگر نیز چنین است ماننده روزه در تابستان مثلا بیشتر از پنجاه دررجه می تواند روزه بگیرد باید روزه را بگیرد؛ روزه بر افراد بزرگسال (شیخ و شیخه) اگر خود عنوان شیخ و شیخه رافع حکم است گرچه حرجی نباشد. و اگر حرجی بودن ملاک باشد لذا شیخ و شیخه ای که توان روزه گرفتن باشند روزه گرفتن برای آنها حرجی نمی شود. حرج شخصی منطقه ای نمی باشد بلکه به افراد بستگی دارد. در حرج شخصی باید حرج در هر روز را لحاظ کند و نمی تواند چند روز از ماه رمضان را انتخاب کند در فرضی که توان روزه سه روز را دارد و بیشتر از آن حرجی است.

بیان خاطره

آیت الله میرزا هاشم آملی: اگر شخصی نتواند همه روز را روزه بگیرد هر مقدار از روز را که می تواند روزه بگیرد مثلا اگر دو ساعت از روز را می تواند روزه بگیرد باید آن را روزه بگیرد. دلیل را قاعده میسور می دانست.

مرحوم نراقی، صاحب عوائد، شیخ انصاری، امام راحل، از معاصرین آیت الله فاضل لنکرانی، و مکارم شیرازی می گویند حرج شخصی است ولی آیت الله سبحانی حرج را نوعی می داند.

دلیل شخصی بودن حرج

جعل در آیه شریفه « یا ایها الذین آمنوا اذا قتم الی الصلاة فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق»، جعل الهی است و نیز جعل در « یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم» و « ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا» و « انما الصدقات للفقراء و المساکین الخ»، « او اعلموا انما غنمتم من شئ فان لله خمسه و للرسول» الهی است؛ پیوست این جعل« ما جعل علیکم فی الدین من حرج» است یعنی هر جعلی در دین با این پیوست است که حرجی نباشد. مرحوم آیت الله فاضل با لحن تند می گوید: تردیدی نیست که نفی حرج در اینجا نفی حرج شخصی است«فاذا بقینا نحن و هذه الآیة الکریمة و افترضنا انحصار الدلیل بقاعدة لاحرج فلا اری ان لاحد ان یحتمل ان المراد من هذا الحرج هو الحرج النوعی» یعنی ضمیمه ای که خداوند برای احکام قرار داده است این غیر از حرج نوعی نیست.

لکن حرج شخصی است مانند اینکه کسی وارد مسجد شود به تک تک افراد بگوید وضو واجب است و بعد از آن با یک خطاب به همه بگوید وجوب وضو در صورتی که حرجی نباشد حرجی نبودن یعنی بر تک تک افراد حرجی نباشد مثلا اگر در جمع یک نفر آنفلازا گرفته شود آب برای او ضرر دارد ولی دیگری مریضی کرونا دارد با دو جعلی که صورت گرفته معلوم می شود تک تک مخاطبین همچنانکه تکلیف وضو بر تک تک افراد بود حرج هم بر تک تک افراد است.

اشکال به کلام مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی

﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴿185﴾[1]

در این آیه شریفه می فرماید:« وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» اگر در شهر دیگر مانند تهران مانند قم که وطن او است بدون اینکه حرجی بر او باشد در خانه فرزند خود می تواند بمانند ( کمتر در ده روز) پس چون عسر بر او نیست می تواند روزه بگیرد در این مورد گرچه حرج شخصی نیست ولی برای افراد زیاد دیگری روزه در سفر حرج دارد شارع مقدس مصالح نوع را لحاظ کرده است و مصلحت اشخاص را لحاظ نکرده است بنابراین با استناد به آیه شریفه حرج نوعی است.

پاسخ آیت الله فاضل

عسر حکمت حکم است اگر علت حکم بود می توان گفت کسی که در سفر در خانه فرزند خود در عسر نبود باید روز بگیرد مانند عده که حکمت حکم است لذا درباره زنی که مشکل باردار شدن دارد باید عده بگیرد. لذا « یرید بکم العسر» حکمت است لذا حرج شخصی است.