موضوع: ترک عمدی و اضطراری وقوف اختیاری مشعر

بحث در مسأله ی سوم از مسائل مربوط به وقوف در مشعر است. نکته ای در مسأله ی دوم باقی مانده است که ابتدا آن را بررسی می کنیم.

در مسأله ی دوم گفتیم که اگر کسی وقوف در بین الطلوعین مشعر را عمدا ترک کند حج او با دو شرط صحیح است: اول اینکه وقوف در عرفات را درک کند و دوم اینکه وقوف شب مشعر را انجام دهد.

اینکه وقوف در شب مشعر را درک کند از روایات متعددی استفاده می شود ولی گفتیم که در شرطیت وقوف به عرفات ابهاماتی وجود داشت. ما برای آن مدارک دیگری هم یافتیم:

از جمله حدیثی است که از اهل سنت نقل شده است[1]

بیهقی از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: الحج عرفة

در ما نحن فیه هم اگر کسی وقوف شب مشعر را درک کند باید وقوف به عرفه را هم درک کرده باشد زیرا حج بدون عرفه صحیح نمی باشد.

مدرک دیگر این است که در احادیث ما در صحیحه ی حلبی آمده است:

ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: أَصْحَابُ الْأَرَاكِ لَا حَجَّ لَهُمْ[2]
اراک نام محلی در خارج از عرفات بوده است که بعضی در آنجا وقوف می کردند که رسول خدا (ص) فرمود: اگر کسی در آنجا باشد و در عرفه نباشد حجش صحیح نیست. به عبارت دیگر، وقوف در عرفات شرط صحت حج است. از این رو در ما نحن فیه اضافه بر شب مشعر باید وقوف در عرفات هم وجود داشته باشد.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ أَنَّ الصَّادِقَ ع قَالَ مَنْ أَفَاضَ مَعَ النَّاسِ مِنْ عَرَفَاتٍ فَلَمْ يَلْبَثْ مَعَهُمْ بِجَمْعٍ (با آنها در مشعر وقوف نکرد) وَ مَضَى إِلَى مِنًى مُتَعَمِّداً أَوْ مُسْتَخِفّاً فَعَلَيْهِ بَدَنَةٌ[3]
کیفیت استدلال این گونه است که عدم وقوف به مشعر را به عدم درک وقوف در بین الطلوعین حمل شود بنا بر این او اگر مطابق این حدیث، عرفات را درک کرده باشد (و با توجه به احادیث دیگر شب مشعر را هم درک کند) حجش صحیح است و باشد شتری قربانی کند.

جمع بین شتر و گوسفند که در روایت دیگر بود این است که همان گوسفند کافی است و شتر مستحب می باشد.

اما مسأله ی سوم که در مورد فرد معذور است یعنی کسی که وقوف به عرفه و وقوف اضطراری نهاریه ی مشعر را درک کرده است که حج او صحیح است.

امام قدس سره در این مسأله می فرماید:

مسألة 3 - من لم يدرك الوقوف بين الطلوعين والوقوف بالليل لعذر وأدرك الوقوف بعرفات فإن أدرك مقدارا من طلوع الفجر من يوم العيد إلى الزوال (البته صحیح این بود که ایشان می فرمود: از طلوع شمس تا زوال زیرا اضطراری مشعر از طلوع شمس شروع می شود.) ووقف بالمشعر ولو قليلا صح حجه [4]

دلیل آن چند روایت بود که در باب 21 بود و آنها را خواندیم.

در مقابل، روایات معارضی وجود دارد که مضمون آنها این است که وقوف اضطراری مشعر در نهار کافی است و لازم نیست در کنار آن وقوف اختیاری عرفات هم ضمیمه شود.

مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ جَاءَنَا رَجُلٌ بِمِنًى فَقَالَ إِنِّي لَمْ أُدْرِكِ النَّاسَ بِالْمَوْقِفَيْنِ جَمِيعاً إِلَى أَنْ قَالَ فَدَخَلَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ ع فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ إِذَا أَدْرَكَ مُزْدَلِفَةَ فَوَقَفَ بِهَا قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ يَوْمَ النَّحْرِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.[5]
بنا بر این اگر کسی قبل از زوال شمس در ظهر عید وقوف اضطراری مشعر را درک کند حجش کامل است.

قَالَ الصَّدُوقُ فِی الْعِلَلِ الَّذِی أُفْتِی بِهِ وَ أَعْتَمِدُهُ فِی هَذَا الْمَعْنَى مَا حَدَّثَنَا بِهِ شَیخُنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یعْقُوبَ بْنِ یزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ یوْمَ النَّحْرِ قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ (یعن قبل از ظهر) فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.[6]

اطلاق این روایت موردی را که فرد عرفات را درک نکرده باشد شامل می شود.

مُحَمَّدُ بْنُ یعْقُوبَ عَنْ عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ یوْمَ النَّحْرِ مِنْ قَبْلِ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ[7]
این روایت صحیحه است.

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ وَ عَلَيْهِ خَمْسَةٌ مِنَ النَّاسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ[8]

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ وَ عَلَیهِ خَمْسَةٌ مِنَ النَّاسِ قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.[9]
به هر حال در باب 23 احادیث مختلف دیگری هم هست که به همین مضمون می باشد.

وجه جمع این است که این روایات مطلق است ولی روایات باب 21 که وقوف به عرفات را شرط می دانست مقید است و این روایات را قید می کند. به عبارت دیگر روایات باب 23 یک شرط را ذکر می کند و روایات دیگر شرط دیگری را به آن ضمیمه می کند.

بنا بر این اگر کسی معذور باشد وقوف اضطراری مشعر را درک کند و از طرفی وقوف اختیاری عرفات را هم درک کرده باشد حجش صحیح می باشد و کفاره ای هم به گردنش نیست.

سپس امام قدس سره در مسأله ی چهارم یک مقدمه ذکر می کند و بعد یازده مورد از انواع وقوفات را ذکر می کند:

مسألة 4 - قد ظهر مما مر أن لوقوف المشعر ثلاثة أوقاف: وقتا اختياريا وهو بين الطلوعين، (بین الطلوعین زمان وقوف اختیاری مشعر است) ووقتين اضطراريين أحدهما ليلة العيد لمن له عذر، (اولین وقوف اضطراری مشعر در شب عید است که کسانی که زنان و ذوی الاعذار شب عید را وقوف می کنند) والثاني من طلوع الشمس من يوم العيد إلى الزوال كذلك، (وقوف دوم اضطراری مشعر از طلوع شمس تا ظهر است که آن هم برای کسانی است که عذر دارند.) وأن لوقوف عرفات وقتا اختياريا هو من زوال يوم عرفة إلى الغروب الشرعي، (وقوف اختیاری مشعر از ظهر روز عرفه تا غروب شرعی است.) واضطراريا هو ليلة العيد للمعذور، (و وقوف اضطراری عرفه در شب عید است و برای کسانی است که عذر دارند.) فحينئذ بملاحظة إدراك أحد الموقفين (یکی ممکن است یکی از وقوفین را درک کند تا اینجا چهار شق تولید می شود که عبارتند از فقط اختیاری عرفه، فقط اضطراری عرفه یا فقط اختیاری مشعر و یا فقط اضطراری مشعر چه شب مشعر و چه صبح عید) أو كليهما اختياريا أو اضطراريا فردا (اختیاری و اختیاری یا اضطراری و اضطراری) و تركيبا (یک اختیاری و یک اضطراری) عمدا أو جهلا أو نسيانا أقسام كثيرة، نذكر ما هو مورد الابتلاء. [10]

خلاصه ی اقسام این است که فرد اگر یک وقوف را درک کند چهار صورت حاصل می شود یعنی وقوف مشعر و عرفه هر کدام یا اختیاری و یا اضطراری

هنگام ترکیب شش صورت دیگر حاصل می شود: اختیاری عرفه و اختیاری مشعر، اختیاری عرفه با اضطراری شبانه مشعر، اختیاری عرفه با اضطراری روزانه ی مشعر، اختیاری مشعر با اضطراری عرفه و اضطراری عرفه با اضطراری شبانه ی مشعر و اضطراری عرفه و اضطراری روزانه ی مشعر.

همه ی این شقوق با در نظر گرفتن، عمد و جهل و نسیان حاوی شقوق بسیاری می شود.

سؤال ما از امام قدس سره این است که جهل و نسیان و ترک مربوط به ترک است نه مربوط به فعل. اگر کسی عملی را انجام می دهد دیگر نمی توان گفت که او نسیانا یا جهلا این کار را کرده است. چرا ایشان همه ی شقوق را در این سه ضرب کرده است؟

ان شاء الله در جلسه ی بعد این نکات را بیشتر توضیح می دهیم.