موضوع: وجوب ذکر خدا در مشعر، و عدم وجوب خواندن نماز مغرب و عشاء در آن

صورت دوازده گانه ی وقوف به عرفات و مشعر را مطرح کردیم. قبل از ورود به بحث منی، مناسب دیدیم که چند مسأله که امام قدس سره متذکر آن نشده است را بررسی کنیم.

مسأله ی اولی این است که آیا ذکر الله در مشعر واجب است یا نه؟

وجوب ذکر، چیزی است که در متن قرآن آمده است ولی علماء غالبا ساده از آن گذشته اند.

خداوند در قرآن می فرماید: ﴿فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾[1]
در این آیه امر به ذکر شده است. همچنین شاید امر در ﴿ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ ﴾ عبارت از این باشد که بگوییم: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّه‌﴾[2]
بنا بر این بحث در این است که آیا باید در مشعر، علاوه بر وقوف، ذکر خدا را هم انجام داد یا نه.

اقوال علماء:

ظاهر مشهور این است که این ذکر واجب نیست بلکه از مستحبات می باشد. با این حال نراقی در مستند قول به وجوب را نقل کرده می فرماید: وأن يصرف زمان وقوفه بالذكر والدعاء، سيما الدعوات المأثورة و عن السيد والحلبي والقاضي: وجوبه، وفي المفاتيح وشرحه: أنه لا يخلو من قوة وهو كذلك، لظاهر قوله تعالى، وظواهر الأوامر في الأخبار.[3]

نقول: ما اعتقاد داریم ذکر الله در مشعر واجب است. بنا بر این علاوه بر وقوف باید ذکر الله را هم انجام داد:

دلیل اول ظهور امر در آیه ی فوق است که دلالت بر وجوب می کند.

دلیل دوم روایات

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عن ابی عبد الله علیه السلام وَ أَفِضْ بِالِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ[4]
مراد از افاضه در آیه ی فوق اگر افاضه از عرفات باشد ارتباطی به بحث ندارد ولی اگر مراد افاضه از عرفات باشد بر مدعی دلالت دارد. بنا بر این روایت فوق از این نظر اجمال دارد.

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِیمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَصْلَحَكَ اللَّهُ (خداوند به شما سلامتی دهد) الرَّجُلُ الْأَعْجَمِی وَ الْمَرْأَةُ الضَّعِیفَةُ تَكُونَانِ مَعَ الْجَمَّالِ الْأَعْرَابِی (و زبان هم را متوجه نمی شوند) فَإِذَا أَفَاضَ بِهِمْ مِنْ عَرَفَاتٍ مَرَّ بِهِمْ كَمَا هُمْ إِلَى مِنًى لَمْ ینْزِلْ بِهِمْ جَمْعاً (وقتی اینها را از عرفات حرکت داد، بدون اینکه در مشعر توقف کنند آنها را مستقیما به منی برد در نتیجه در مشعر توقف نکردند) قَالَ أَ لَیسَ قَدْ صَلَّوْا بِهَا فَقَدْ أَجْزَأَهُمْ (همین مقدار که در مشعر نماز خواندند کافی است زیرا ذکر الله را هم انجام دادند. امام علیه السلام در این فرع، ذکر را برجسته کرده و وقوف را تحت الشعاع قرار داده است.) قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یصَلُّوا بِهَا (شاید نماز را در مشعر نخواندند) قَالَ ذَكَرُوا اللَّهَ فِیهَا فَإِنْ كَانُوا ذَكَرُوا اللَّهَ فِیهَا فَقَدْ أَجْزَأَهُمْ (اگر خدا را در آنجا ذکر کردند کافی است.) [5]

سند این روایت محل بحث است.

مُحَمَّدِ بْنِ یحْیى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ صَاحِبَی هَذَینِ جَهِلَا أَنْ یقِفَا بِالْمُزْدَلِفَةِ فَقَالَ یرْجِعَانِ مَكَانَهُمَا (به مشعر برگردند) فَیقِفَانِ بِالْمَشْعَرِ سَاعَةً (اندکی در مشعر توقف می کنند) قُلْتُ فَإِنَّهُ لَمْ یخْبِرْهُمَا أَحَدٌ حَتَّى كَانَ الْیوْمُ وَ قَدْ نَفَرَ النَّاسُ (کسی به آنها نگفت که وقوف به مشعر واجب است تا اینکه روز شد و مردم بعد از وقوف اختیاری از مشعر خارج شدند) قَالَ فَنَكَسَ رَأْسَهُ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ (اندکی سر خود را به پائین انداختند) أَ لَیسَا قَدْ صَلَّیا الْغَدَاةَ بِالْمُزْدَلِفَةِ (نماز صبح را در مزدلفه خواندند؟) قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ لَیسَ قَدْ قَنَتَا فِی صَلَاتِهِمَا (در نمازشان قنوت نخواندند) قُلْتُ بَلَى قَالَ تَمَّ حَجُّهُمَا (حجشان کامل است و وقوف در مشعر و ذکر در مشعر را انجام دادند در اینجا امام علیه السلام وقوف را تحت الشعاع قرار داده و ذکر را برجسته می کند.) ثُمَّ قَالَ وَ الْمَشْعَرُ مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ (مشعر نام کوهی در مزدلفه بوده است) وَ الْمُزْدَلِفَةُ مِنَ الْمَشْعَرِ وَ إِنَّمَا یكْفِیهِمَا الْیسِیرُ مِنَ الدُّعَاءِ. (بنا بر این باید ذکری و یا دعایی در مشعر باشد و حد اقل ذکر هم کفایت می کند.)[6]
در سند این روایت محمد بن سنان آمده است که محل بحث است.

به هر حال بعضی ذکر قلبی را کافی می دانند که به نظر ما کافی نیست و ذکر باید زبانی باشد.

مسأله ی ثانیه این است که روایات زیادی داریم که می گوید نماز مغرب و عشاء را در مشعر بخوانند و بین آنها به یک اذان و دو اقامه جمع کنند.

آیا این از مستحبات است یا اینکه از واجبات می باشد.

اقوال علماء: مسأله ی فوق محل اختلاف واقع شده است

مرحوم نراقی در مستند می فرماید: ومنها: أن يؤخر صلاة المغرب والعشاء إلى المشعر... وليس بواجب على الأظهر الأشهر... خلافا لظاهر الشيخ في الخلاف والنهاية (از شیخ طوسی) والعماني (ابن ابی عقیل عمانی) وابن زهرة، فأوجبوا التأخير.[7]

به نظر ما حکمت حکم فوق این است که بعد از وقوف به عرفات، همچنان که هوا نیمه روشن است مردم به مشعر بروند، و الا اگر شب در عرفات بمانند و نماز مغرب و عشاء را بخوانند، ممکن به مشکل بیفتند و افراد زیر دست و پا بمانند. در روایات هم اشاره شده است که طوری از عرفات به مشعر روید که افراد زیر دست و پا نمانند. مخصوصا در زمان سابق که چراغ و برقی مانند امروزه نبوده است.

دلالت روایات:

ظاهر یک سری از روایات وجوب است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ لَا تُصَلِّ الْمَغْرِبَ حَتَّى تَأْتِيَ جَمْعاً وَ إِنْ ذَهَبَ ثُلُثُ اللَّيْلِ[8]
این روایت صحیحه است.

یعنی حتی از یک سوم شب هم بگذرد باز مغرب را نخوان مگر اینکه به مشعر رسیده باشی. بنا بر این مسأله به قدری مهم است که حتی اگر وقت فضیلت هم بگذرد اشکال ندارد.

الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْجَمْعِ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ بِجَمْعٍ فَقَالَ لَا تُصَلِّهِمَا حَتَّى تَنْتَهِيَ إِلَى جَمْعٍ وَ إِنْ مَضَى مِنَ اللَّيْلِ مَا مَضَى فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص جَمَعَهُمَا بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَتَيْنِ كَمَا جَمَعَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ بِعَرَفَاتٍ[9]
این روایت صحیحه است.

در این روایات علاوه بر نهی که نماز مغرب و عشاء خوانده نشود مگر در مشعر، به فعل رسول خدا (ص) نیز استناد شده است و آن اینکه رسول خدا (ص) فرمود مناسک خود را از من بگیرید و امر در آن دلالت بر وجوب می کند و اصل در افعال رسول خدا (ص) در حج، وجوب است مگر اینکه استحباب آن ثابت شود.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ وَ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ لَا تُصَلِّ الْمَغْرِبَ حَتَّى تَأْتِيَ جَمْعاً فَصَلِّ بِهَا الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَتَيْنِ الْحَدِيثَ[10]

این روایات صحیحه است

مراد از الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ همان نماز عشاء است و این به دلیل آن است که به نماز مغرب و عشاء، عشائین می گفتند در نتیجه عشاء یعنی همان عشاء دوم که نماز عشاء است.

روایات دیگری هم به همین مضمون وجود دارد.

در مقابل روایاتی است که اجازه می دهد که نماز مغرب و عشاء در غیر مشعر و در بین راه رسیدن به مشعر خوانده شود. بنا بر این جمع بین این دو طائفه از روایات این می شود که روایات فوق را به استحباب حمل کنیم. زیرا این روایات نص در جواز است ولی روایات قبلی ظهور در وجوب داشته و حمل ظاهر بر نص ایجاب می کند که وجوب حمل بر استحباب شود.

اما روایات این دسته:

مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا بَأْسَ بِأَنْ يُصَلِّيَ الرَّجُلُ الْمَغْرِبَ إِذَا أَمْسَى بِعَرَفَةَ[11]

این روایات صحیحه است.

در این روایت نماز عشاء ذکر نشده است زیرا رسم بر این بوده است که نماز مغرب و عشاء را جدای از هم می خواندند.

سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ‌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ عَثَرَ مَحْمِلُ أَبِي ع (محمل پدرم لغزید و در نتیجه مجبور شد پیاده شود.) بَيْنَ عَرَفَةَ وَ الْمُزْدَلِفَةِ فَنَزَلَ فَصَلَّى الْمَغْرِبَ (در وسط راه) وَ صَلَّى الْعِشَاءَ بِالْمُزْدَلِفَةِ (و عشاء را در مشعر خواند.)[12]

اضافه می کنیم که قول به فصل بین علماء نیست یعنی کسی قائل نشده است که مغرب را می توان در وسط راه خواند و عشاء را نه یعنی کسانی که گفتند نمی شود نماز را در وسط راه خواند هر دو نماز را گفته اند و کسانی که گفته اند می شود آنها هم هر دو نماز را گفته اند. از این رو وقتی مطابق روایات فوق نماز مغرب را بتوان در وسط راه خواند، در نتیجه نماز عشاء را هم می شود.