موضوع: کتاب الصيد و الذباحة/شرائط الذباحة /کیفیت ذبح

خلاصه جلسه قبل

کلام در ذبح بود. گفتیم ذبح شرعی دارای چهار رکن است که یکی از آنها کیفیّت ذبح است؛ از شیعه و سنّی نقل شد که ذبح عبارت است از قطع أوداج أربعة.

أوداج جمعِ وَدَج است (ودج یدِج وَدجاً) در ریشه‌ی این کلمه معنای اصلاح وجود دارد؛ مصباح‌المنیر می‌فرماید: قَال (وَدَجْتُ) الْمَالَ إِذَا أَصْلَحْتَهُ و (وَدَجْتُ) بَيْنَ الْقَوْمِ أَصْلَحْتُ.

رگهای گوسفند اعضاء حیاتی و سبب صلاح اوست. البتّه در انسان رگهای حیاتی متفاوت است

مصباح همچنین می‌فرماید[1] : در بدن رگی است که هرگاه قطع شود صاحبش می‌میرد و در هر عضوی اسم مخصوصی دارد: در گردن «ودج» نام دارد در پشت «نیاط» در قلب «ابهر» در شکم «وتین» در ران «نسی»(سیاتیک) در پا «ابجل» در دست «اکحل» و در ساق پا «صافن»؛ ورید رگی است که در کلّ بدن دور می‌زند؛ یعنی تمام این رگهای مهمّ را ورید می‌گویند (سیاهرگ).[2]

بنابراین اوداج اربعه یعنی رگهای مهمّ و حیاتی که در گردن هستند و به مغز وصل شده و سر و بدن را به هم متّصل کرد‌اند. در چهارپایان نیز مانند انسان است.

شهید اوّل در لمعه در بیان کیفیّت ذبح می‌گوید: "وَ الْوَاجِبُ فِي الذَّبِيحَةِ أُمُورٌ سَبْعَةٌ: پنجم: قَطْعُ الْأَعْضَاءِ الْأَرْبَعَةِ"؛[3]

و شهید ثانی در شرح آن می‌فرماید: "فلو قطع بعض هذه لم يحل و إن بقي يسير"؛ اگر مقداری از آن قطع شود و مقداری بماند حلال نمی‌شود ولو مقدار کمی باقی بماند. و قيل: يكفي قطع الحلقوم، یعنی لازم نیست همه‌ی چهار رگ قطع شود؛ لصحيحة زيد الشحام عن الصادق‌ عليه‌السلام: إذا قطع الحلقوم و خرج الدم فلا بأس‌.[4]

بنابراین مشهور در کیفیّت ذبح عبارت است از قطع تمام چهاررگ؛ همانطور که فتاوی معاصرین نیز همین است؛ ولی در مقابل قول مشهور برخی قائل‌اند به کفایت قطع حلقوم؛

شهید ثانی در مسالک می‌فرماید: لاخلاف في اعتبار قطع الحلقوم في حلّ الذبيحة، و عليه اقتصر ابن‌الجنيد و دلّت عليه صحيحة زيد الشحّام السابقة و لأن به يحصل التذفيف و لاتبقى الحياة بعده و المشهور بين الأصحاب اعتبار قطع الأعضاء الأربعة.[5]

از آنچه در مسالک آمده است استفاده می‌شود که در کیفیت قطع اعضاء در ذبح اختلاف است:

1ـ برخی قائل‌اند به وجوب قطع اوداج اربعه مانند مشهور.

2ـ برخی قائل‌اند به وجوب قطع ودجان با حلقوم.

3ـ و برخی قائل‌اند به وجوب قطع حلقو مانند ابن جنید بغدادی طبق نقل علّامه در مختلف.

شهید در ادامه می‌فرماید: و أيضا فلا شبهة في أنه مع فري الأوداج الأربعة تحلّ الذبيحة، و لكن ذلك لاينافي الاكتفاء بما دونها، فإذا ثبت في الرواية الصحيحة الاكتفاء بقطع الحلقوم لم يكن منافيا له إلا من حيث المفهوم، و ليس بحجّة؛ در اینکه حیوان با فری اوداج اربعه حلال می‌شود شکّی نیست لکن این حدّاکثر ذبح است لکن منافات ندارد با اینکه به کمتر از این اکتفا کنیم. اگر توسّط روایت صحیحه‌ی زید شحّام قائل شدیم به کفایت قطع حلقوم، این با قطع اوداج اربعه منافات ندارد. بعداً خواهیم رسید که در مقابل این روایتی است که می‌فرماید: قطع اوداج اربعه لازم است (عبد الرحمن بن حجاج)

شهید می‌فرماید: بین منطوق زید شحام و روایت عبد الرحمن بن حجّاج تنافی نیست مگر مفهوماً. و مفهوم حجّت نیست .از این تعابیر مسالک برداشت می‌شود که گویا شهید به نظریّه‌ی ابن جنید مایل است.

سپس می فرماید: و أيضا فإن فري الأوداج لا يقتضي قطعها رأسا الذي هو المعتبر على القول المشهور، لأن الفري التشقيق و إن لم ينقطع؛ فری اوداج بمعنای قطع کامل نیست زیرا فری یعنی شقاق ایجاد کردن(تشقیق)؛ فقد ظهر أن اعتبار قطع [الأعضاء] الأربعة لا دليل عليه إلا الشهرة؛ فلو عمل بالروايتين و اعتبر الحسن لاكتفي بقطع الحلقوم وحده أو فري الأوداج بحيث يخرج منها الدم و إن لم يستوعبها، إلا أنه لا قائل بهذا الثاني من الأصحاب. نعم، هو مذهب بعض العامّة؛

اگر بخواهیم به هردو روایت عمل کنیم جمعش این است که قطع حلقوم کافی است ولی فری اوداج اربعه بهتر است. الّا اینکه این قائل ندارد البتّه برخی از عامّه قائل به این هستند.

در ادامه شهید از مختلف نقل می‌کند: و في المختلف قال بعد نقل الخبرين: «هذا أصحّ ما وصل إلينا في هذا الباب، و لا دلالة فيه على قطع ما زاد على الحلقوم و الأوداج» و أراد بذلك أن قطع المري‌ء لا دليل عليه، إذ لو أراد بالأوداج ما يشمله لم يفتقر إلى إثبات أمر آخر، لأن ذلك غاية ما قيل؛ روایت زید شحام صحیح‌ترین روایتی است که به ما رسیده است. و دلالتی بر لزوم قطع بیشتر از حلقوم ندارد.

با فرض وجود تنافی بین این دو روایت باید مسأله بررسی شود.

مرحوم کلینی این مطلب را در کافی تحت مسأله‌ی اضطرار آورده است.:

3- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ لَمْ يَكُنْ بِحَضْرَتِهِ سِكِّينٌ أَ يَذْبَحُ بِقَصَبَةٍ فَقَالَ اذْبَحْ بِالْقَصَبَةِ وَ بِالْحَجَرِ وَ بِالْعَظْمِ وَ بِالْعُودِ إِذَا لَمْ تُصِبِ الْحَدِيدَةَ إِذَا قَطَعَ الْحُلْقُومَ وَ خَرَجَ الدَّمُ فَلَا بَأْسَ. [6]

و در مقابل این روایت عبد الرحمن بن حجاج آمده است.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الْمَرْوَةِ وَ الْقَصَبَةِ وَ الْعُودِ أَ يُذْبَحُ بِهِنَّ إِذَا لَمْ يَجِدُوا سِكِّيناً قَالَ إِذَا فَرَى الْأَوْدَاجَ فَلَا بَأْسَ بِذَلِكَ.[7]

در این روایت، اربعه نیامده و فقط اوداج آمده و حدّاقلّ جمع سه تاست. منطوق روایت اوّل با مفهوم روایت دوّم در تنافی است؛ و شهید در مسالک فرمود: مفهوم، حجّت نیست پس باید نتیجه بگیریم که فری اوداج بهتر است نه اینکه لازم باشد.

علامه مجلسی نیز در مرآة العقول تعارض مفهومی را حجّت نمی داند و این دفاع از قول شهید است.[8]

امّا روایات وسائل

مرحوم حر عاملی عنوان باب را اینطور قرار داده است: «بَابُ أَنَّهُ يَجُوزُ التَّذْكِيَةُ فِي الضَّرُورَةِ بِالْمَرْوَةِ وَ الْقَصَبَةِ وَ الْعُودِ وَ الْحَجَرِ وَ الْعَظْمِ وَ نَحْوِهَا وَ أَنَّهُ لَا بُدَّ فِي الذَّبْحِ مِنْ قَطْعِ الْأَوْدَاجِ وَ الْحُلْقُومِ‌»[9]

ایشان می‌فرماید: هم اوداج و هم حلقوم؛ و فقط 5 روایت ذکر کرده است که دو تای از آنها همان روایت زید و عبدالرحمن است؛ سه روایت دیگر مسأله‌ی قطع را ندارد و فقط از آلت ذبح بحث کرده است که باید آهن باشد نه غیر آن. لذا به تعبیر مسالک و مختلف، مهمترین دلیل بر این بحث، همین دو روایت زید و عبدالرحمن است که هر دو معتبرند.

فرمایش شهید که فری اوداج بر اساس شهرت است و بر اساس روایت نیست، قابل تأمّل است زیرا در اینجا دو روایت بیشتر نیست: یکی حلقوم و دیگری اوداج؛ مفهوم اوداج این است که قطع حلقوم کافی نیست. ولی تعارض فقط بین منطوق و مفهوم است و خیلی از علما مفهوم را حجّت نمی‌دانند بنابراین تعارضی نیست. اگر طبق همین دو روایت بخواهیم فتوی بدهیم باید همین متن شیخ حرّ عاملی را با «أو» ذکر کنیم: أَنَّهُ لَا بُدَّ فِي الذَّبْحِ مِنْ قَطْعِ الْأَوْدَاجِ «أو» الْحُلْقُومِ‌. نهایةً قطع حلقوم حدّاقل ذبحاست و قطع اوداج حدّاکثر ذبح.