درس خارج فقه آیت‌الله حسین مظاهری

مسئله بعدی این‌که این کار را قبل از وقت بکند قبل از وقت آب دارد و این آب را می‌ریزد یا هدر می‌دهد می‌تواند آب تهیه بکند نمی‌کند و قبل از وقت می‌شود بی‌آب وقتی که وارد وقت شد دیگر آب ندارد وضو بگیرد یا اگر جنب است حائض است آب ندارد که غسل بکند می‌فرماید این گناه هم نکرده چرا گناه نکرده؟ برای این‌که قبل از وقت برایش واجب نبود نماز خواندن برایش واجب نبود وضو گرفتن غسل کردن، بعد از وقت هم که نماز برایش واجب شد آب ندارد با بدل اضطراری باید نماز بخواند نماز می‌خواند بدون این‌که گناهی کرده باشد، اما یک احتیاط مستحبی هم می‌کنند این‌که این نماز را قضا بکند.

در مسئله اول ممکن است یک کسی بگوید که این‌که می‌گویید گناه کرده برای چه؟ برای این‌که التیمم احد الطهورین الان می‌خواهد نماز بخواند با تیمم نماز می‌خواند آب هم که ندارد حالا قبلا آب را ریخته یعنی تبدیل کرده بدل اختیاری را به بدل اضطراری از کجا بدست بیاوریم که این گناه کرده؟ از کجا به دست بیاوریم که این کار حرام است؟ یعنی تبدیل کردن تکلیف را به بدل اضطراری حرام است؟ ممکن است یک کسی بگوید این تبدیل دلیل بر حرمت نداریم اگر هم شک کنیم که ایا این کار حرام است یا نه؟ رفع مالا یعلمون می‌گوید نه.

اما مسئله مشهور در میان اصحاب است مرحوم صاحب جواهر و دیگران ادعای اجماع می‌کنند مرحوم سید هم این جا به ضرس قاطع می‌فرمایند که لا یجوز اراقه الماء الکافی للوضوء او الغسل بعد دخول الوقت اذا علم بعدم وجدان ماء آخر بعد هم ولو کان علی وضو لایجوز له ابطاله اذا علم بعدم وجود الماء یک لغز هم هست طلبه‌ها که آن وقت ها حالی داشتند و درسی می‌خواندند حسابی و دنیا هم دل آنها را پر نکرده بود این‌ها می‌نشستند به جای العیاذبالله غیبت کردن توهین کردن مباحثه‌ها بعضی اوقات لغز می‌گفتند که چه بولی است که حرام است؟ تطهیر کردن حرام است؟

آن وقت جواب می‌دادند که بعضی اوقات بول کردن تطهیر کردن ولو ضرر هم ندارد حرام است کجا؟ این که الان ظهر است آب ندارد می‌تواند هم خودش را نگه بدارد، نماز نمی‌خواند می‌رود تطهیر می‌کند این بول حرام است این ادار کردن این رفتن دستشویی حرام است، مرحوم سید این جا همین را می‌فرمایند، می‌فرمایند که ولو کان علی وضو لایجوز له ابطاله اذا علم بعدم وجود الماء مسلم آن جا را می‌گویند که دست پاچه نباشد مسلم آن جا را می‌گویند که بخواهد خود داری بکند برایش ضرر نداشته باشد یعنی می‌تواند خود داری کند نمازش را با وضو بخواند یا اگر غسل دارد باغسل بخواند بعد برود تطهیر کند قبلا می‌رود تطهیر، بدون آب می‌شود باید تیمم کند تیمم می‌کند نماز می‌خواند می‌گویند حرام است روایتی در مسئله نیست طبق قاعده می‌ایند جلو یک قاعده کلی اگر شما بتوانید این قاعده کلی را درست بکند خیلی خوب است که بدل اضطراری را جای بدل اختیاری گذاشتن این حرام است، انسان عمدا کاری بکند که وضو داشته، تیمم را جای وضو بگذارد، می‌توانسته وضو بگیرد تیمم را جای وضو بگذارد عمداً در وقت این کار حرام است، اگر اجماع در مسئله باشد خوب است و اما اگر اجماعی در مسئله نباشد چنانچه معمولا مسئله را متعرض هم نشده‌اند، انسان ادعای اجماع بکند مشکل است، یک کسی بگوید که نماز می‌خواهید با طهارت من هم نماز با طهارت تحویل می‌دهم این‌که حالا وضو باشد یا تیمم التراب احدا لطهورین اما التراب احد الطهورین آن جا که این بدل اضطراری را جای بدل اختیاری نگذاشته باشیم عمدا، بدل اضطراری جای بدل اختیاری آن جا که سهوا باشد اضطرارا باشد عدم وجدان باشد و ما عمدا بخواهیم تیمم صحیح بکنیم و نماز بخوانیم در حالی که می‌توانیم نماز بخوانیم با وضو، این کار حرام است، مشکل است انصافا اما اگر شما وجهی پیدا بکنید برای این حرمت خوب است، من که نمی‌توانم وجهی پیدا کنم برای حرمت، این هذا کله در وقت.

اما خارج وقت، خارج وقت را هم حالا مسائل بعدش هم دارد حالا من‌جمله این جا می‌گویند خارج وقت مثلا الان این تهیه مقدمات لازم نیست چنانچه نماز هم واجب نیست الان نماز واجب نیست نماز که واجب نیست وضو گرفتن و غسل کردن هم واجب نیست کی غسل کردن واجب غیری است؟ یا وضو گرفتن کی واجب غیری می‌شود؟ وقتی که نماز واجب باشد نماز کی واجب می‌شود؟ اقم الصلوه لد لوک الشمس الی غسل اللیل، ظهر، ظهر نماز واجب می‌شود وضو هم به واجب غیری به مقدمی واجب می‌شود لذا قبل از ظهر نمازی واجب نیست پس تهیه مقدمات هم واجب نیست حالا که تهیه مقدمات واجب نیست این آب دارد آب را هدر می‌دهد یا وضو دارد می‌داند هم بعد از وقت نمی‌تواند وضو بگیرد اما قبل از وقت است وضو دارد وضو را از دست می‌دهد می‌گویند این طوری نیست حرام هم نیست اما نماز صحیح است برای این‌که در وقت وقتی نماز واجب شد که آب ندارد، وقتی آب نداشت دیگر خواه ناخواه باید تیمم بکند آن تیمم می‌شود واجب غیری، تیممش درست است بدل اضطراری جای بدل اختیاری اشکال ندارد، قبل از وقت هم که وضویش را باطل کرده یا آبش را از دست داده آب را ریخته به قول مرحوم سید آن هم که نمازی واجب نبوده، واجب غیری و تهیه مقدمات واجب نبوده لذا می‌فرمایند که نماز درست است در وقت، حرام هم به جا نیاورده، می‌فرماید که بل الاحوط عدم الا راقه و عدم الابطال قبل الوقت ایضا ولو عصی فاراق او ابطل یصح تیممه و صلوته و ان کان الاحوط القضاء، آن بل الاحوط مثل این‌که احتیاط وجوبی است دیگر یعنی قبل از وقت هم نمی‌تواند این کار را بکند مشهور در میان فقهاء من جمله صاحب جواهر و دیگران می‌گویند که اگر قبل از وقت باشد می تواند آب را بریزد تیمم که لازم نیست بکند وضو هم که لازم نیست برای این‌که وقت نیامده و گناه هم نکرده موقعی که وقت رسید آب ندارد بدل اضطراری به جای بدل اختیاری گناه نکرده تیمم می‌کند نماز هم درست است، مرحوم سید این جا احتیاط وجوب می‌کنند معنایش این است که باید بگوییم که احتیاطا گناه کرده، می‌شود گفت؟ یعنی خلاف احتیاط مرحوم سید، انسان مقلد مرحوم سید باشد و ایشان می‌گوید احتیاط کن، نکند، گناه کرده یا نه؟

مشهور در میان فقهاء بلکه بعد هم می‌اییم بحث می‌کنیم ادعای اجماع هم شده این‌که واجب غیری قبل از وقت واجب نیست چرا؟ برای این‌که ذی المقدمه واجب نیست ذی المقدمه واجب نیست پس مقدمه واجب نیست حالا در مسئله ما نه ذی المقدمه‌ای هست نه مقدمه وقتی ذی المقدمه نیست مقدمه هم نیست بنابراین این شما بخواهید بگویید که وضو بگیر، نه، بخواهید بگویید وضویت را باطل نکن، آب را نگه بدار، ذی المقدمه که نیست مقدمه هم نیست این مشهور در میان اصحاب شده و مرحوم سید این جا احتیاط می‌کند این‌که وضو را باطل نکند قبل از وقت و نتوانستند فتوی بدهند اما می‌گویند در حالی که نماز برایش واجب نیست قبل از وقت اما وضویش را باطل نکند اگر آب دارد آب را نگه بدارد یا وضو بگیرد که بعد از وقت نمازش را با با وضو بخواند.

استاد بزرگوار ما حضرت امام رضوان الله تعالی علیه در این جاها نه در این مسئله در اصول ایشان می‌فرمودند که تهیه مقدمات در ظرف خودش واجب است بعد مثال می زدند می‌گفتند مثلا یک کسی می‌داند روز جمعه مهمان دارد یا مولا به او گفته من چند تا مهمان روز جمعه دارم می‌ایم خانه تو، مهمان تو، این آقا بگوید خب روز جمعه برای من مهمان‌داری لازم است تهیه مقدمات هم روز جمعه برای من واجب است و تهیه مقدمات نکند تا روز جمعه، روز جمعه دیگر مغازه‌ها بسته و تهیه مقدمات دیگر ممکن نیست و مهمان‌ها می‌ایند نتواند پذیرایی بکند بعد به مولا غذر خواهی کند بگوید آن وقتی که شما به من گفتید که ذی المقدمه واجب نبود یعنی مهمان نوازی روز جمعه بود آن وقت که به من گفتی روز سه‌شنبه بود دوشنبه بود ذی المقدمه واجب نبود تهیه مقدماتش هم که واجب نبود حالا هم که واجب شده من نمی‌توانم مقدمات را به جا بیاورم المفلس فی امان الله این مهمان‌های تو هم گرسنگی بخورند به من چه؟ برای این‌که روز جمعه مقدمات که واجب نیست ذی المقدمه را هم نمی‌توانم و اگر مثلا بدل اضطراری داشته باشد مثلا یک نان و پنیری برای آنها بیاورد از آنها عذر خواهی کند بگوید که من نتوانستم برای شما غذا تهیه بکنم حضرت امام می‌گفتند این معاقب است توی سر این می‌زنند می‌گویند که مگر نمی‌دانستی روز جمعه نمی‌شود مقدمات تهیه کرد و مقدمات را در ظرف خودش باید تهیه بکنی لذا در حالی که واجب غیری نیست واجب نفسی یعنی ذی المقدمه هم نیست اما در ظرف تهیه مقدمات باید مقدمات تهیه بشود ما نحن فیه همین جور می‌شود که این قبل از ظهر آب دارد و یا وضو دارد این اگر قبل از ظهر این وضو را باطل کند نوبت می‌رسد به بدل اضطراری آن وقتی که نمازواجب می‌شود مقدمات را نمی‌تواند تهیه بکند آن وقتی که نماز واجب است باید تیمم بکند بدل اضطراری را جای بدل اختیاری، در ظرف آن تهیه مقدمات می‌توانسته مقدمات را تهیه بکند نکرده گناه کرده، لذا حضرت امام در حالی که ذی المقدمه واجب نباشد تهیه مقدمات را واجب می‌دانستند لذا آن ان قلت قلت‌های در اصول که مرحوم شیخ انصاری واجب تعلیقی درست می‌کردند می‌گفتند که قیودات می‌خورد به ماده نه به هیئت بنابراین وجوب حالی است واجب استقبالی است و چون وجوب حالی است دو سه ساعت قبل از ظهر هم این وجوب نماز حالی است، وجوب هست که خب معلوم است در حالی که حرف مرحوم شیخ انصاری است اما پذیرفتن آن خیلی مشکل است انصافا که انسان بگوید مثلا نماز الان واجب است اما وجوبش حالی واجب استقبالی است، کی این نماز را باید به جا بیاوریم؟ اقم الصلوه لدلوک الشمس الی غسق اللیل هفت هشت تا قول اگر اصول را درست کرده باشید که باید درست کرده باشید هفت هشت تا قول در این جاها آمده ذکر شده و همه نمی‌شود در اصول درستش کرد و من خیال می‌کنم حرف حضرت امام حرف خیلی عالی باشد و آن این است که عقلاء می‌گویند که در ظرف تهیه مقدمات باید مقدمات تهیه بشود.

قضایای حقیقیه معنایش این است که مقید یعنی نماز با وضو اما نماز من حیث هو هو الان واجب باشد خب نمی‌شود دیگر، آن واجباتی که مقید است ولو علی سبیل قضایای ححقیقیه است اما معنایش این است که اقم الصلوه لدلوک وقتی دلوک شد آن وقت وجوب می‌اید وجوب علی سبیل قضایای حقیقیه نه خارجیه، آن هم نمی‌شود درستش بکنیم کسی هم نگفته در اصول فرمایش شما را، علی کل حال این حرف‌ها که در اصول زده شد درست کردنش انصافا مشکل است لذا مشهور در میان فقهاء شد ادعای اجماع هم شده این‌که واجبات موقته تا وقتش نیامده نه وجوبی هست نه واجبی در وقتی که وقتش آمد آن وقت وجوب می‌شود حالی واجب هم می‌شود حالی آن وقت مقدماتش می‌شود لازم اما تا آن وجوب، واجب وقتش نیامده باشد وجوبی نیست پس تهیه مقدماتش هم لازم نیست برای این‌که غیری است دیگر، نفسی که نیست.

اما این فرمایش حضرت امام که در باب مقدمه ایشان می‌فرمودند مطلقا همه جا من‌جمله این جا که کی گفته واجب نیست تهیه مقدمات هم واجب نیست؟ می‌گوییم خیر واجب نیست یعنی ذی‌المقدمه اما تهیه مقدمات واجب است به چه دلیل؟ بنای عقلاء برای این‌که در ظرف تهیه مقدمات اگر مقدمات را تهیه نکرد که می‌داند بعد نمی‌تواند تهیه بکند این معاقب است بنابراین در حالی که وجوب غیری ندارد، نه وجوب نفسی هست قبل از وقت نه وجوب غیری اما تهیه مقدمات واجب است شاید بتوانیم بگوییم واجب نفسی، حالا واجب نفسی‌اش مشکل است تهیه مقدمات وجوب غیری دارد.

روی فرمایش حضرت امام این فرمایش مرحوم سید درست می‌شود که احتیاط وجوبی می‌کنند که در ظرف مقدمات باید مقدمات تهیه بشود اگر می‌داند قبل از وقت اگر وضویش را باطل کند نمی‌تواند دیگر وضو بگیرد باید وضو باطل نشود همین جور که در وقت باید نه، در خارج وقت هم باید نه.

در وقتی که می خواهی نماز بخوانی وضو بگیر خب بله اما حالا یک کسی می‌داند در آن وقتی که می‌خواهد نماز بخواند نمی‌تواند وضو بگیرد دیگر اذا دخل الوقت یجب الوضو این نمی‌تواند این را نهی بکند برای این‌که آن قاعده کلی در میان عقلا هست مگر آن اشکال اول من باشد که یک کسی بگوید که ایشان هم همین اشاره را کردند، از ایشان تشکر می‌کنم یک کسی این جور بگوید، بگوید اصلا آن جا که در وقت است بدل اضطراری را به جای بدل اختیاری گذاشتن به چه دلیل حرام است؟ آن یک مسئله دیگر می‌شود این در وقت هم می‌آید، در وقت هم مسلم این وضو دارد باید با وضو نماز بخواند اگر وضویش را باطل بکند باید با تیمم نماز بخواند خب باشد وضویش را باطل می‌کند با تیمم نماز می‌خواند به چه دلیل می‌گویید این واجب غیری را یعنی وضو را از بین بردن به جایش تیمم گذاشتن به چه دلیل حرام است؟ این لا یجوز اول سید، این جاها هم همین می‌آید لذا ولو تهیه مقدمات در ظرف خودش را هم شما لازم بدانید آن جاها که بدل نباشد اما اگر بدل اضطراری به جای بدل اختیاری بتواند بنشیند توی وقت هم ما می گوییم دلیل برای حرمت نداریم مگر اجماعی توی مسئله باشد اگر اجماعی توی مسئله باشد بگوییم و الا بگوییم ولو این‌که تهیه مقدمات قبل از وجوب ذی المقدمه قبل از وجوب مقدمه به وجوب غیری تهیه مقدمات را عرف در ظرف خودش لازم می‌داند مثل همین مثالی که حضرت امام زدند این حرف درست است از همین جهت هم احتیاج به این‌که مرحوم شیخ واجب تعلیقی درست کردند و وجوب حالی و واجب استقبالی و برای این‌که درست بکنند آن مقدماتی که قبل از وقت واجب است، لازم است این‌ها دیگر احتیاج به این حرف ها نداریم، حالا آن حرف‌ها را بزنید یعنی حرف حضرت امام را بزنیم بگوییم که تهیه مقدمات در ظرف خودش واجب است ولی بدل اضطراری را عمدا جای بدل اختیاری بگذاریم به چه دلیل این حرام است؟ اگر گفتید حرام نیست این در وقت و خارج وقت هر دو، وضویش را باطل می‌کند عمدا می‌داند هم دیگر نمی‌تواند وضو بگیرد یک دفعه می‌داند دیگر نمی‌تواند نه وضو بگیرد نه تیمم آن حرفی است بگویید فاقد الطهورین می‌شود و نماز از دست دادن حرام است و امثال این‌ها، ولی راجع به وضو می داند اگر وضویش را باطل بکند دیگر نمی‌تواند وضو بگیرد الان هم توی وقت است و باید روی حرف مرحوم سید باید اول نماز بخواند بعد برود تطهیر بکند اما برود تطهیر بکند وضویش باطل بشود مرحوم سید می‌گویند این کار حرام است ولو این‌که وقتی تیمم کرد نمازش صحیح است چون بدل اضطراری جای بدل اختیاری نشسته چاره ای ندارد نماز صحیح است اما کار حرام است ما می‌گوییم کار حرام نیست برای این‌که دلیل بر حرمت نداریم الا مثلا که این را هم نمی‌شود درست کرد یک کسی بگوید که اقا تفویت مصلحت کرده و تفویت مصلحت حرام است برای این‌که نماز با وضو غیر از نماز با تیمم است آن یک مصلحت افضل دارد این یک مصلحت فاضل دارد آن مصلحت افضل را این عمدا از بین برده حرام است باز هم به چه دلیل؟ یک دفعه مصلحت تامه ملزمه و امثال این هاست یک دفعه نه، نماز با تیمم نماز با وضو، خب مثل این است نماز اول وقت نماز آخر وقت مثل این است که نماز را بخواند خیلی رکوع و سجده و تعقیب، یک دفعه هم نماز را بخواند مثل عموم مردم به قول پیامبر یک مرغکی سر روی مهر بگذارد جلد و جلد نماز را بخواند این‌ها را همه را بخواهیم بگوییم حرام است که نمی‌شود، تفویت مصلحت، خیلی از مصالح تفویت می‌شود ضرر هم دارد اما بخواهیم حرمت برایش درست بکنیم مشکل است انصافا که انسان بگوید نماز با تیمم با نماز با وضو با هم تفاوت دارد که اگر بتواند نماز با وضو بخواند نماز با تیمم بخواند ولو صحیح باشد این حرام است، تفویت مصلحت است.

این هم مشکل است و علی کل حال فتلخص مما ذکرناه در این مسئله این‌که اگر کسی بدل اضطراری را مثل تیمم جای بدل اختیاری بگذارد عمدا به معنا این‌که وقتی بدل اضطراری شد نماز صحیح باشد دیگر آب نداشته باشد مثل همین که آب دارد آب را می‌ریزد یا وضو دارد وضو را باطل می‌کند دیگر آب ندارد وضو بگیرد باید تیمم کند این بدل اضطراری جای بدل اختیاری، این بگوییم حرام است دلیل بر حرمت نداریم الا بگوییم اجماع یا بگوییم تفویت مصلحت، اجماع نیست، عدم تعرض است، تفویت مصلحت هم نیست بنابراین می‌توانیم بگوییم چه قبل از وقت چه بعد از وقت این نماز درست است معصیت هم نکرده اما چون که این حرف من خلاف مشهور است تقاضا دارم یک فکری بکنید برای حرمتش که مرحوم سید گفتند لایجوز، مرحوم صاحب جواهر ادعای اجماع کردند برای این حرمت یک دلیلی پیدا بکنید.