درس خارج فقه آیت‌الله حسین مظاهری

در مسئله 36 که مسئله آخر است تا برسیم به این‌که به چه باید تیمم کرد. در این مسئله سه تا مسئله را عنوان فرموده‌اند وهر سه مسئله هم ظاهراً مستحب است نه واجب.

مسئله اول فرموده‌اند که اگر کسی جنازه‌ای را ببیند که اگر بخواهد نماز بر آن بخواند وقتش می‌گذرد جنازه را می‌برند در حالی که آب هست، می‌تواند تیمم بکند به این جنازه نماز بخواند ولو آب هم دارد اما چون وقت برای این نماز خواندن ندارد می‌تواند تیمم کند نماز بخواند.

این مسئله را سابقا متعرض شده‌اند اما یک تهافتی در کلام هست، بعدش هم مسئله را متعرض می‌شوند و تقریبا یک تکرار در میان دو تکرار است و اصل مسئله هم قابل گفتگوست، این معمولا از همان جایی است که لم تجدوا ماء است یعنی در تنگی وقت است در تنگی وقت گفته‌اند که تیمم کند نماز بخواند این جا هم تنگی وقت است برای این‌که اگر تیمم نکند این جنازه را می‌برند نمی‌شود دیگر به این جنازه نماز بخواند حالا نماز خواندن بر این جنازه وقت تنگ است مثل آن جا که اگر تیمم نکند افتاب می‌زند ظاهراً تفاوتی با هم ندارد آن آفتاب می‌زند این هم جنازه را می‌برند سالبه به انتفاء موضوع می‌شود همین جور که آن جا مجوز برای تیمم دارد این جا هم مجوز برای تیمم دارد و یک مسئله جداگانه‌ای و این‌که ما بگوییم مثلا نهم از مجوزات تیمم این جا، علی الظاهر وجهی ندارد. علاوه بر این اصلا بدون وضو و بدون تیمم به جنازه نماز خواندن اشکال ندارد مستحب است این‌که انسان وقتی می‌خواهد به جنازه نماز بخواند متطهر باشد با وضو باشد اما بدون وضو به جنازه نماز خواندن همین نماز خب سابقا مفصل صحبت کردیم و گفتیم از این جهت هم نماز نیست یکی از ادله‌ای که می‌اورند که نماز جنازه نماز نیست می‌گفتند خب روایت صحیح السند ظاهرالدلاله داریم بر این‌که بدون وضو بدون غسل ولو جنب است می‌تواند به جنازه نماز بخواند نمازش هم درست است، بله خب معلوم است اگر متطهر باشد بهتر است.

لذا حالا عبارت مرحوم سید را بخوانم می‌فرمایند که لایجوز التیمم مع التمکن من استعمال الماء الا فی موضعین یک موضع دیگر هم بعد می آیند اضافه می‌کنند فی مواضع و نباید این را جدای از آن حرفهای قبلی صحبت بکنند ولی حالا لایجوز التیمم مع التمکن من استعمال الماء فی موضعین ، یک) الصلاه علی الجنازه فیجوز مع التمکن من الوضوء او اغسل علی المشهور مطلقا، این فرمایش مرحوم سید این جا که می‌فرمایند مطلقا یعنی علی المشهور مشهور این جور گفته که می‌تواند وضو بگیرد وضو نمی‌گیرد تیمم می‌کند این یک فرع جدای از آن حرف می‌شود که مرحوم سید می‌گویند مشهور می گویند که به جنازه می‌شود نماز خواند بدون غسل و تیمم، می‌شود غسل کرد وضو گرفت می‌شود هم تیمم کرد، در حالی که آب هست می‌تواند هم وضو بگیرد وضو نگیرد تیمم بکند این یک چیز جداگانه می‌شود ایشان می‌فرمایند مشهور این جور گفته که لایجوز التیمم مع التمکن من استعمال الماء الا فی موضعین الصلاه علی الجنازه فیجوز مع التمکن من الوضو او الغسل علی المشهور مطلقا یعنی چه اگر وضو بگیرد جنازه را می‌برند چه نه جنازه را نمی‌برند این نمی‌خواهد وضو بگیرد مثلا سرمایش است تیمم کند نماز بخواند. مرحوم سید می‌فرمایند لکن القدر المتیقین للجواز خوف فوت الصلوه منه لو اراد ان یتوضأ او یغتسل قدر متیقن از روایت، روایت داریم روایتش را این جا باید گفته باشند لکن القدر المتقین من الروایه صوره خوف فوت الصلوه منه لو اراد ان یتوضأ او یغتسل نعم لما کان الحکم استحبابیا یجوزان یتیمم مع عدم الخوف لکن برجاء المطلوبیه لا بقصد الورد این حرفها را سابقا ایشان نمی‌زدند این حرف‌ها این جا درآمده آن جا می‌فرمودند که قدر متیقن از روایت همین صورت خوف است که ما هم تایید می‌کردیم می‌گفتیم این استثناء نیست این آن جا را می‌خواهد بگوید که اگر می‌خواهد وضو بگیرد سالبه به انتفاء موضوع می‌شود مرده را می‌برند یا نماز را می‌خوانند دیگر این نمی‌تواند نماز بخواند خب اگر این باشد فلم تجدوا ماء فتیمموا صعیدا طیبا می‌گوید که تیمم کن و وضو چون نمی‌توانی بگیری وضو نگیر.

اما مشهور این را نگفته مشهور گفته ولو این‌که می‌تواند وضو بگیرد اما نمی‌خواهد وضو بگیرد سرمایش است توی میان مردم نمی‌خواهد عبا و قبا و این‌ها را بردارد و وضو بگیرد می‌تواند تیمم بکند تیمم به جای وضو در حالی که لم تجدوا نیست می‌تواند وضو بگیرد اما وضو نگیرد تیمم بکند و روایت را سابقا خواندیم بعد هم می‌اییم باز روایت را می خوانیم روایت این جوری است که می‌گوید من جنازه‌ای را می‌بینم من می‌توانم تیمم بکنم به این جنازه نماز بخوانم؟ حضرت می‌فرمایند بله، خب این چون خلاف قاعده است باید قدر متیقن‌گیری کنیم قدر متیقنش همان جاست که اگر بخواهد وضو بگیرد مثلا جنب است اگر بخواهد غسل بکند خب معلوم است دیگر نمی‌تواند نماز میت بخواند میت را دفن کرده‌اند چه رسد این‌که نماز بر آن بخوانند در این صورت‌ها می‌تواند تیمم بکند نه این‌که استثنائ باشد این یک مصداقی از لم تجدوا ماء است یعنی مثل آن جاست که خوف دارد که اگر وضو بگیرد آفتاب بزند همین جور که آن جا باید تیمم کند در این جا هم مستحب است تیمم بکند.

اما مرحوم سید این جا این حرف را می‌زنند اول خلاف مشهور می‌گویند می‌فرمایند لکن القدر المتیقن صوره خوف فوت الصلوه منه لو اراد ان یتوضأ او یغتسل نعم لما کان الحکم اسحبابیا یجوز ان یتیمم مع عدم الخوف، ظاهر عبارت این است که تمسک به روایت نمی کنند تمسک به قول مشهور می‌کنند با قاعده تسامح در ادله سنن، تسامح در ادله سنن معنایش این است که اگر کسی یک چیزی را بشنود که این مستحب است ولو این‌که دلیل حسابی هم نداشته باشد آن استحباب را بیاورد پروردگار عالم ثواب ان استحباب را به این می‌دهد این را می‌گویند تسامح در ادله سنن که سابقا خواندیم حالا این تسامح در ادله سنن آیا به عنوان رجاء یا به عنوان ورود؟ سابقا گفتیم مرحوم آخوند می‌گویند به عنوان ورود، مشهور می‌گویند به عنوان ورود اما مشهور در میان متأخرین می گویند به عنوان رجاء برای این‌که در روایت آمده رجاء لذلک الثواب و ما گفتیم قانون تسامح در ادله سنن برای ما مستحب درست می‌کند این رجاء لذلک الثواب قید غالبی است بنابراین روایت داریم این‌که اگر کسی یک چیزی را بشنود نداند درست است یا نه؟ آن را بیاورد مستحب است بیاورد پروردگار عالم ثواب آن استحباب را به این می‌دهد، مرحوم سید قبول ندارند لذا می‌فرمایند به عنوان ورود نه، برای این‌که مشهور این است که ولو آب دارد ولو خوف هم ندارد می‌تواند تیمم بکند مرحوم سید قبول ندارند می‌گویند اما چون مشهور گفته لذا قانون تسامح در ادله سنن می‌اید و برای ما استحباب درست می‌کند اما می‌گوید به عنوان رجاء بیاور نه به عنوان استحباب، دیگر آن دائر مدار این است که شما عزیزان فتوایتان در قاعده تسامح در ادله سنن چه باشد.

ایشان می‌فرماید نعم، بنابراین تا این جا تا نعم می‌فرمایند که این استثناء نیست بلکه همان لم تجدوا ماء فتیمموا صعیدا طیبا است روایت هم همان را می‌گوید و این جاها را نمی‌گیرد اما بعدش می‌فرمایند لما کان الحکم استحبابیا برای این‌که اصلا به جنازه نماز خواندن بدون وضو بدون تیمم اشکال ندارد، مستحب است این‌که وضو بگیرد، نعم لما الحکم استحبابیا یجوز ان تیمم مع عدم الخوف هیچ خوفی ندارد و جنازه را هم نمی‌برند اگر این وضو بگیرد می‌تواند به جنازه نماز بخواند اما نمی‌خواهد این کار را بکند حالا می‌شود یا نه؟ می‌فرماید یجوز ان یتیمم مع عدم الخوف اما لکن برجاء المطلوبیه یعنی می‌فهمانند تسامح در ادله سنن را ما به عنوان رجاء می‌گوییم نه به عنوان استحباب البته اگر یادتان باشد مرحوم سید در قانون ادله سنن اختلاف فتوی دارند بعضی اوقات می‌گویند غالب جاها می‌گویند رجاء گاهی جاها هم می‌گویند استحبابا بالاخره مرحوم آخوند در کفایه می‌گوید استحبابا، مشهور در میان قدماء می‌گویند استحباب اما مشهور در میان متأخرین می‌گویند استحباب نه، رجاء و ما گفته‌ایم در اصول قانون تسامح در ادله سنن برای ما استحباب درست می‌کند لذا این لکن برجاء المطلوبیه لا بقصد الورود ما می‌گوییم تسامح در ادله سنن می‌گوید بقصد الورود به قصد استحباب، در حالی که آب دارد می‌تواند هم وضو بگیرد اما تیمم کند به جنازه نماز بخواند ما می‌گوییم که چون مشهور گفته اشکال ندارد، به عنوان استحباب، مرحوم سید می‌فرمایند به عنوان رجاء، خب این هم یک جا که فرمودند لایجوز التیمم مع التمکن من استعمال الماء الا فی موضعین الصلوه علی الجنازه.

دوم للنوم تیمم بکند برای خواب، می‌فرماید فانه یجوز ان یتیمم مع امکان الوضو او الغسل علی المشهور ایضا مطلقا یک کسی خوابیده حالش را ندارد این که پا شود وضو بگیرد برای این‌که اگر کسی وضو بگیرد و بخوابد از وقتی که می‌رود در رختخواب تا وقتی که از رختخواب بیرون می‌اید مثل این است که نماز شب بخواند، خیلی سفارش شده که با وضو بخوابید با غسل بخوابید حالا این حال ندارد آب دارد و برایش هم وضو گرفتن هیچ اشکال ندارد اما حالش را ندارد مثلا بخواهد برود وضو بگیرد سرمایش است باید سر حوض وضو بگیرد سرمایش است نمی‌خواهد سرما را متحمل بشود مشهور گفته‌اند تیمم کند نماز بخواند که در حالی که آب دارد فلم تجدوا ماء صادق نیست می‌تواند به جای وضو یا به جای غسل این مثلا جنب است نمی‌خواهد برود غسل بکند می‌خواهد صبح برود غسل بکند یا آب ندارد می‌خواهد صبح برود غسل بکند و این تیمم بکند در حالی که می‌تواند غسل کند نکند تیمم کند این دیگر می‌شود متطهر، حالا یک حرف در این‌که باید توی رختخواب باشد یادش بیاید یا قبل از آن‌که توی رختخواب هم برود می‌تواند این تیمم را بکند مشهور گفته‌اند تفاوتی نمی‌کند لذا مرحوم سید می‌فرماید فانه یجوز ان یتیمم مع امکان الوضو او الغسل علی المشهور ایضا یعنی چنانچه آن مشهور است این هم مشهور است مطلقا یعنی چه در رختخواب باشد چه در رختخواب نرفته بخواهد این کار را بکند بعد می‌فرماید وخص بعضهم بالوضو گفته‌اند راجع به غسل نمی‌آید فقط مربوط به وضوست ولکن قدر المتقین من هذا ایضا صوره خاصه وهی ما اذا آوی الی فراشه فتذکر انه لیس علی وضو فیتیمم من دثاره لا ان یتیمم قبل دخوله فی فراشه متعمدا مع امکان الوضوء این اختصاص دارد به آن جا که رفته توی رختخواب، روایت این را می‌گوید می‌گوید تیمم بکن حتی به لحافت تیمم بکن روایت را حالا می‌خوانیم که به لحاف تیمم بکند در حالی که گرد هم ندارد از چیزهایی نیست که بشود به آن تیمم بکنی اما روایت دارد به همان لحاف تیمم بکن و خدا ثواب اهل ذکر را به تو می دهد اما این‌که هنوز توی رختخواب نرفته می تواند برود وضو بگیرد نرود وضو بگیرد تیمم بکند مرحوم سید می‌گویند این جا را نمی‌گیرد پس بنابراین نمی‌شود تیمم بکنی، در حقیقت برمی‌گردد باز حرف مرحوم سید به آن جا که یک نحو عدم امکانی باشد مثلا پیر است رفته توی رختخواب جا افتاده حالا متذکر شد وضو ندارد حالا اگر بخواهد پا شود برود وضو بگیرد برایش مشقت است این می‌تواند تیمم کند و اما اگر جوان است حالا چه رفته باشد توی رختخواب چه نرفته باشد بخواهد تیمم بکند جایز نیست، اما مشهور در میان فقهاء این است که بعضی از بزرگان دیده شده این‌ها وقتی که می روند در رختخواب و می‌خواهند بخوابند آن جا تیمم می‌کند به همان لحاف عمل به این روایت می‌کنند مرحوم سید قبول دارد اما با قاعده تسامح در ادله سنن، می‌فرماید نعم هنا ایضا لا بأس‌به یعنی به تیمم اما لا بعنوان الورود بل برجاء المطلوبیه حیث ان الحکم استحبابی چون که حکم استحبابی است قانون تسامح در ادله سنن می‌گوید مطلقا چه قبل از رفتن توی رختخواب چه بعد از رفتن توی رختخواب، روایتش را بخوانم روایت 2 از باب 9 از ابواب وضو جلد اول وسائل فی الفقیه قال الصادق علیه السلام این‌که گفتند روایت ضعیف السند است مرسل است بله مرسل است اما از جازمات صدوق است و جازمات صدوق مطلقا مخصوصا در من لایحضر جازمات صدوق حجت است بنابراین از نظر سند ظاهراً اشکال نداریم، ودلالت من تطهر ثم آوی فراشه باب و فراشه کمسجده اگر کسی متطهر بشود و برود در رختخوابش و بخوابد فراشه کمسجده باز هم روایت غیر از این روایت روایات داریم این‌که اگر کسی با وضو بخوابد با غسل بخوابد ولو خواب است اما آدم اهل ذکر است ما ذکر الله است خیلی سفارش شده، حالا امام علیه السلام همین را می‌فرمایند من تطهر ثم اوی فراشه باب وفراشه کمسجده فان ذکرانه لیس علی وضو فلیتیمم من دثاره اگر متذکر شد که وضو ندارد یادش رفته وضو بگیرد یا حتی مثلا وضویش را باطل کرده فان ذکرانه لیس علی وضو فلیتیمم من دثاره تیمم بکند به لحافش کائنا ما کان لم یزل فیما ذکر الله این هم مثل آن است که از اول شب تا به صبح دائم الذکر باشد.

روایت فقط آن جا را می‌گیرد که این رفته توی رختخواب حالا یادش امده که دیگر از رختخواب بیرون آمدن برایش مشکل است و اما هنوز توی رختخواب نرفته و رفته تطهیر کرده حالا وضو نگرفته بخواهد تیمم بکند می‌فرمایند نه این جایز نیست برای این‌که روایت آن جا را می‌گوید فان ذکر انه لیس علی وضوء فیتیمم من دثاره اگر رفت توی رختخواب و متذکر شد، و اما نرفته توی رختخواب آب دارد بخواهد تیمم بکند روایت می‌گوید نه اما مشهور گفته‌اند که توی رختخواب رفتن و توی رختخواب نرفتن نیست اگر کسی آب دارد می‌تواند وضو بگیرد اما نمی‌خواهد وضو بگیرد می‌تواند تیمم بکند با تیمم برود توی رختخواب می‌شود اهل ذکر مرحوم سید نسبت به مشهور می‌دهند مشهور این جور گفته اما مرحوم سید نمی‌توانند بپذیرند حق هم با مرحوم سید است ونمی‌شود پذیرفت مگر با قانون تسامح در ادله سنن، و آن جا ها باید بگوییم که ندانیم مشهور چه می‌گویند؟ ندانیم دلیل مشهور چیست؟ آن جاها قانون تسامح در ادله سنن شهرت را می‌گیرد اما این جا مرحوم سید فرض کرده‌اند که مدرک مشهور درست نیست مدرک مشهور مختص آن جاست که رفته باشد در رختخواب اما باز هم قانون تسامح در ادله سنن را جاری می‌کنند می‌گویند امر مستحبی است و چون امر مستحبی است قانون تسامح در ادله سنن می‌اید ولو مدرک مشهور باشد مشهور هم مدرکش درست نباشد، نمی‌دانم درست است یا نه؟ درست است حرف مرحوم سید؟

می‌فرماید نعم هنا ایضا لابأس‌به طوری نیست قول مشهور را بگوییم لا بعنوان الورود بل برجاء المطلوبیه حیث ان الحکم استحبابی چون که حکم استحبابی است دلیلش هم شهرت است و آن شهرت نمی‌دانیم درست است یا نه؟ قانون تسامح در ادله سنن می‌گوید که درست است لذا هنوز توی رختخواب نرفته حالش را ندارد وضو بگیرد تیمم بکند به رجاء مطلوبیت طوری نیست که ما می‌گوییم به رجاء مطلوبیت اگر درست باشد استحباب ولی نمی‌دانم می‌شود این جاها را، آن صورت اول را می‌شود درست بکنیم این صورت دوم که شهرت را رد می‌کنیم نمی‌دانم باز هم تمسک به شهرت می‌شود کرد یا نه؟ مرحوم سید تمسک می‌کنند.

علی کل حال دو تا مسئله پیدا کردیم که هر دو را مشهور فرموده‌اند یک مسئله این‌که اگر کسی بخواهد نماز میت بخواند وضو نداشته باشد در حالی که می‌تواند وضو بگیرد وضو نگیرد تیمم بکند کار وضو را می کند یک مسئله دیگر هم کسی که می‌خواهد بخوابد اگر با وضو باشد از اول شب تا به صبح اهل ذکر است این در حالی که می‌تواند وضو بگیرد وضو نگیرد و تیمم نکند طوری نیست تیمم بکند برود توی رختخواب این تیمم جایز است اهل ذکر است حتی یک مقدار این مسئله بالاتر هم هست این‌که ان جا آن صورت اول حضرت فرمودند تیمم کن به دیوار گلی در این جا می‌فرماید تیمم کن به لحاف این دیگر از نظر خلاف قاعده خیلی مهم می‌شود باز هم حضرت فرمودند مشهور هم می‌گوید طوری نیست لذا مثلا این جا بگوییم که مشهور که می‌گوید ولو این‌که هنوز توی رختخواب نرفته باشد تیمم بکند به قالی خانه، به موکت در حالی که می‌تواند برود وضو بگیرد نرود در حالی می‌تواند تیمم به دیوار بکند نکند بلکه تیمم بکند به فرش این تیمم درست است مشهور این جور می‌گویند اگر هم شک و شبهه‌ای باشد به قول حرف مرحوم سید چون مدرک مشهور است قانون تسامح در ادله سنن می‌گیردش بنابراین قانون تسامح در ادله سنن می‌فرماید که چه در رختخواب رفته باشد چه نرفته باشد چه بتواند به دیوار تیمم بکند نکند می‌تواند به فرش تیمم کند می‌تواند به لحافش تیمم بکند این تیمم درست است.

همین است که مرحوم سید می‌گویند ما هم گفتیم اما مرحوم سید نسبت می‌دهند به مشهور که مشهور می‌گویند چه قبل از رفتن توی رختخواب چه بعدش، دیگر حالا روایت هم مختص ان جاست که توی رختخواب رفته باشد حالا مشهور از کجا استفاده کرده است؟ نمی‌دانم اما مرحوم سید می‌فرمایند همین مقدار که مشهور گفته قانون تسامح در ادله سنن می‌گوید دلیل داریم دلیل همین مشهور قبل از آن‌که توی رختخواب برود تیمم بکند تیمم به فرش بکند نه به دیوار در حالی که می تواند تیمم به دیوار بکند و بالاخره تیمم به غیر ما یتیمم به تیمم بکند برود توی رختخواب مشکل است گفتن این‌ها.

آن‌که مرحوم سید می‌گویند فرض دوم للنوم فانه یجوز ان یتیمم مع امکان الوضو او الغسل علی المشهور ایضا مطلقا چه قبل از ان‌که برود توی رختخواب چه بعد باشد و خص بعضهم بالوضو ایشان دیگر نمی گویند درست است یا نه؟ مطلقایش را می‌گویند اما این جا ولکن القدر المتیقین من هذا ایضا صوره خاصه و هی ما اذا آوی الی فراشه فتذکرانه لیس علی وضوء فیتیمم من دثاره قدر متیقن این جاست روایت هم که خواندیم همین جا را می گوید لا ان یتیمم قبل دخوله فی فراشه این جا را نمی‌گیرد متعمدا نعم هنا ایضا لا بأس‌به یعنی تیمم بکند قبل از آن که توی رختخواب رفته باشد تیمم می‌تواند بکند در حالی که آب دارد لا بعنوان ان الورود بل برجاء المطلوبیه حیث ان الحکم استحبابی، اگر بگویید که در آن جا که مشهور را هم رد بکنیم باز هم می‌شود تمسک به قولش بکنیم به قاعده تسامح در ادله سنن؟ حرف مرحوم سید درست است و اما اگر بگویید نه دیگر روایت مختص به آن جاست که در رختخواب رفته باشد، یک قدری بیشتر هم می‌توانیم بگوییم این‌که آن جاهاست که دیگر از رختخواب بیرون آمدن برایش مشکل باشد، هستند دیگر پیر مرد است رفته خوابیده حالا بخواهد پا شود برود وضو بگیرد برایش مشکل است حتی انسان بگوید این جاها دیگر اصلا لم تجدوا ماء است برای این که حرج است مشقت است برایش بلند شدن این جاها می تواند تیمم بکند به رختخوابش اما غیر از این جا دیگر نه، البته حرف من را مشهور نزده، مرحوم سید هم این قدر نگفته‌اند، آن جاها را گفته‌اند که برایش حرج نباشد و بتواند بلند شود برود وضو بگیرد.

سوم از جاهایی که تیمم می‌شود کرد و از آن سابقی‌ها نیست ذکر بعض الاصحاب، ببخشید وقت تمام شد سوم برای فردا انشاءالله.