درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: آیا ایستادن بعد از رکوع واجب است؟/ رکوع‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة// نکته‌ی اخلاقی

الرابع: رفع الرأس منه حتى ينتصب قائماً، فلو سجد قبل ذلك عامداً بطلت الصلاة.[1]

صحیحه حمّاد عن أبی عبدالله علیه‌السلام: ثم استوی قائما، فلما استمکن من القیام، قال:سمع اللّه لمن حمده.[2]

روایت دلالتش خیلی خوب است، اما در اینکه واجب است یا نه؛ ظهور می‌گوید واجب است اما تِلوِ ظهور می‌گوید مستحب است و واجب نیست. برای اینکه روایت اینست که: «صحیحه حمّاد عن أبی عبدالله علیه‌السلام: ثم استوی قائما، فلما استمکن من القیام، قال:سمع اللّه لمن حمده». گفتن «سمع الله لمن حمده» مسحتب است و واجب نیست. حال کسی بگوید نمی‌دانیم آیا «ثم استوی قائما» هم واجب است یا نه؛ برائت می‌گوید واجب است. اما مثل اینکه بزرگان و قدماء و متأخرین حرفی ندارند در اینکه ایستادن بعد از رکوع واجب است؛ چنانچه حرفی ندارند در اینکه «سمع الله لمن حمده، الله اکبر» مستحب است. این تفکیک فقهاست. ولی علی حالٍ روایت خود به خود دلالت داشته باشد بر اینکه ایستادن بعد رکوع واجب است، آن خدشه‌ی بعد را دارد که «سمع الله لمن حمده الله اکبر» واجب نیست.

در این روایت اگر «سمع الله لمن حمده الله اکبر» نبود، دلالتش بر وجوب، عالی بود؛ اما چون گفتن «سمع الله لمن حمده الله اکبر» مستحب است، هم روایت داریم و هم مسلّم پیش اصحاب است، و این دلالت روایت را خدشه‌دار می‌کند؛ مگر اینکه اجماع را جلو بیاورید و آنگاه اجماع کار می‌کند؛ که بگویید اجماع می‌گوید باید بعد از اینکه رکوع تمام شد، سر از رکوع برداری و بایستی و بدن آرام بگیرد و بعد به سجده روی.

صحیحه عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَكَ مِنَ اَلرُّكُوعِ فَأَقِمْ صُلْبَكَ فَإِنَّهُ لاَ صَلاَةَ لِمَنْ لاَ يُقِيمُ صُلْبَهُ.[3]

این روایت هم ذیل ندارد و صدرش می‌گوید که باید بایستی تا بدن آرام بگیرد؛ الاّ اینکه باز در اینجا هم بعضی گفتند که نظیر «فَإِنَّهُ لاَ صَلاَةَ لِمَنْ لاَ يُقِيمُ صُلْبَهُ» در روایات زیاد آمده و دلالت می‌کند بر استحباب. مثل «لا صلاةَ لمن لا خُشوعَ لَه» یا «لا صَلاةَ لِمَن أخرّ من أول وقته». و این جمله‌ی نفی صلاة زیاد استعمال شده در نفی استحباب و فضیلت؛ و چون زیاد استعمال شده، وجوب در اینجا را هم ضعیف می‌کند. لذا باز نمی‌دانیم آیا واجب است یا نه، و اصل می‌گوید واجب نیست، الاّ اینکه باز بفرمایید که اجماع نمی‌گذارد وجوبش خدشه دار شود و اجماع داریم در اینکه باید بعد از رکوع بایستد ولو ذکر هم نگوید، تا اینکه بدن آرام گیرد و بعد به سجده رود. اصل اقتضاء می‌کند عدم وجوب را. اجماع اقتضاء می‌کند وجوب را، الاّ اینکه مطلب دیگری هست و این مطلب قدری مسئله را مشکل می‌کند و آن مطلب اینست که برداشتن سر از رکوع و آرام گرفتن بدن در حال ذکر. دیروز در این باره صحبت کردیم، حال بگوییم هرچه دیروز گفتیم، امروز نیز همان است.

مرحوم سیّد این حرف مرا در اینجا جدّی گرفته است. اگر مباحثه‌ی دیروز یادتان باشد، راجع به سربرداشتن از رکوع و ذکر رکوع، واجب می‌دانستند، اما قید عمد می‌کردند و سهو را بیرون می‌کردند که ما هم می‌گفتیم این از باب مثال است و حقیقتش اینست که اگر کسی رکوع را به جا بیاورد و بلند شود و ذکر را در راه بگوید، نماز او صحیح است و دلیلی بر بطلان نداریم و این فرمایش مرحوم سیّد که صورت غیر عمدش را اشکال می‌کردند، ما می‌گفتیم اینطور نیست و اشکال ندارد. صورت عمدش اشکال دارد، اما صورت سهو و جهل و نسیان و غفلت اشکال ندارد. همان حرف را در اینجا هم بزنیم.

اگر مطالعه کرده باشید، مرحوم سیّد در آنجاها گاهی به طور کلی می‌فرمودند که ذکر در حال حرکت عمداً نماز را باطل می‌کند، اما غیرعمد و سهواً باشد، نماز را باطل نمی‌کند. من می‌گفتم این از باب مثال است. اما در اینجا لفظ عمد را می‌آورد.

ما دیروز نتوانستیم مسئله را از نظر مرحوم سیّد حل کنیم؛ اما امروز لفظ عمد که آورده شده، با فرمایش مرحوم سیّد حل می‌شود و معنایش اینست که اگر ذکر برخاستن از رکوع را در راه بگوید و هنوز بلند نشده به سجده رود، اگر عمداً باشد، نماز باطل است و اما اگر عمداً نباشد، سهواً یا جهلاً یا عذراً باشد ، نماز باطل نیست و فقط صورت عمد، نماز را باطل می‌کند.

مسئله همینطور که در رساله‌ها هم مسئله‌ی مشکلی شده، مسئله‌ی مشکلی است؛ برای اینکه مشهور می‌گویند باید رکوعی داشته باشد و در این رکوع ذکری بگوید و بعد آرام باشد. باید از رکوع بلند شود و بایستد و بدن آرام بگیرد، ولو اینکه ذکر هم نگوید. اینها شرط در رکوع است و الان هم در رساله‌ها همه نوشتند که این دو چیز در رکوع شرط است: یکی ذکر در رکوع و دیگری هم ایستادن بعد از تحقق رکوع. مثل مرحوم صاحب جواهر هم تمسک می‌کنند به روایاتی و من جمله این دو سه روایتی که دیروز و امروز خوانده شد. این مشهور در میان اصحاب و در رساله‌هاست؛ اما حرفی که هست، اینست که اگر صورت عذر یا سهو یا صورت جهل باشد، قاعدۀ رفع مالایعلمون نمی‌گذارد اطلاق پیدا کند و معنایش اینطور می‌شود که نمازی که عوام مردم می‌خوانند و رکوع و سجده ندارد، نمی‌توان گفت باطل است؛ برای اینکه بالاخره رکوعی به جا آورده و ذکری گفته است، و نمی‌دانیم آیا نماز باطل است یا نه؛ بنابراین رفع مالایعلمون و رفع نسیان و رفع مااضطروا الیه، می‌گویند نماز صحیح است و باطل نیست. شما که مسئله بلد هستید و نماز حسابی می‌خوانید، در مسئله گفتن مثل مرحوم سیّد که در اینجا خیلی مراعات کردند، تقاضا دارم در گفتن مسئله خیلی مراعات کنید و مشهور در میان اصحاب می‌گویند باید خم شود به اندازه‌ای که لاأقل همه‌ی انگشتان به زانو برسد و وقتی بدن آرام گرفت، ذکر را بگوید و تا ذکر می‌گوید تکان نخورد و بعد از اینکه ذکر تمام شد، بایستد تا بدن آرام بگیرد و آنگاه اگر خواست ذکر بگوید، «سمع الله لمن حمده الله اکبر» را بگوید و به سجده رود. آنچه مشهور می‌خواهد، اینست و آنچه اصل اقتضاء می‌کند اینست که صرف رکوع و صرف ذکر در رکوع، کفایت می‌کند.

فردا شهادت حضرت امام حسن عسکری «سلام‌الله‌علیه» است. ایشان معمولاً از جهاتی مظلوم واقع شده است. تمام ائمه‌ی طاهرین ولو اینکه مسنّ از دنیا رفتند، اما جوانهای آنها امام جواد و امام حسن عسکری است. اما خصوصیت امام حسن عسکری اینست که 28 سال عمر کرده و هر 28 سال را یا در تبعید و یا در زندان بوده است. از همان وقتی که به دنیا آمدند با پدرشان امام هادی در تبعید بودند. ایشان را امام عسکری می‌گویند برای اینکه به زور خانه ای در لشکر برای ایشان می‌گرفتند که کسی رفت و آمد با ایشان نداشته باشد؛ لذا امام عسکری «سلام‌الله‌علیه» خیلی غریب است؛ اما معجزات بزرگی دارد که این معجزات بزرگ برای شیعه فوق‌العاده اهمیت دارد؛ و یکی از آن معجزات که بزرگان هم ذکر کردند، و سنی مقید است که این معجزه را حذف کند، قضیه‌ی دفن آقاست.

ابوالادیان می‌گوید آقا مرا خواستند و نامه هایی به من دادند و گفتند به مداین برو و این نامه‌ها را بده و جوابش را بگیر وبرای من بیاور. وقتی آمدی من شهید شده‌ام. ابوالادیان همه چیز را فراموش کرد. حول او را گرفت و گفت آقا بعد از شما چه کسی است. فرمودند هرکسی که بر جنازۀ من نماز بخواند و فرمودند هرکسی که جواب نامه های مرا از تو بخواهد. پرسید باز هم غیر از این باز بفرمایید. فرمودند هرکسی بگوید در کیسه‌ها چقدر پول هست. می‌گوید ابهت آقا مرا گرفت و نتوانستم حرف بزنم. به مداین رفتم و وقتی برگشتم آقا شهید شده بودند. دیدم که مهیای غسل و دفن آقا هستند. جمعیت فراوانی آمده عموی آقا جعفر برادر امام عسکری، پسر امام هادی که رفیق بد او را بد کرده بود و خیلی به ولایت ضرر زد. دیدم که او مهیای نماز خواندن است. تعجب کردم و نشستم که ببینم چه می شود. غسل امام عسکری تمام شد و به جعفر گفتند بفرمایید نماز بخوانید. او هم بلند شد. ابوالادیان می‌گوید مرحوم شیخ طوسی و مرحوم صدوق و مرحوم کلینی و معمولاً تاریخ نویسان این را نوشتند که ناگهان جوانی نورانی و با ابهت پیدا شد و به جعفر گفت عمو کنار برو، من باید نماز بخوانم. بعد به بدن مطهر آقا نماز خواند و وقتی نماز تمام شد، رو کرد به من و گفت نامه‌هایی که از مداین آوردی به من بده.

معجزۀ سوم هم اینکه ناگهان دیدند عده‌ای پیش جعفر آمدند به عنوان خلافت و گفتند پول و نامه داریم. گفت به من بدهید. گفتند نه، باید بگویی چقدر پول است و از چه کسی است. گفت من که علم غیب ندارم. گفتند پس شما ولایت ندارید. خانمی از خانه‌ای که آقا امام زمان از آن خانه بیرون آمده بودند و نماز خوانده بودند، بیرون آمد و خصوصیات پول و کیسه را گفت و پولها و کیسه‌ها و نامه‌ها را گرفت و به خانه رفت. ابهت و دلهرۀ عجیبی در مردم پیدا شد و بالاخره آقا حضرت ولی عصر، همان جا ناپدید شد. ریختند در خانه که آقا را بگیرند، کسی در خانه نبود و بالاخره غیبت صغری به مدت هفتاد و چهار سال آغاز شد. بعد هم غیبت کبری جلو آمده و هنوز هم غیبت کبری است و خدا را قسم می‌دهیم به حق امام عسکری و به حق مظلومیت سی ساله و به حق زندانهای سی ساله که فرج آقا امام زمان را نزدیک کند و ان‌شاءالله به دست ما و رهبری ایشان، پرچم اسلام را روی کرۀ زمین افراشته کند و عدالت اسلام و حکومت جهانی اسلام به دست مبارک امام زمان سرتاسری شود. ان‌شاءالله