درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: 1- کسی که به اندازه رکوع نمی تواند خم شود 2- قیام متصل به رکوع/ رکوع‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

إذا كان كالراكع خلقة أو لعارض فإن تمكن من الانتصاب ولو بالاعتماد على شيء وجب عليه ذلك لتحصيل القيام الواجب حال القراءة وللركوع، وإلا فللركوع فقط فيقوم وينحني، وأن لم يتمكن من ذلك لكن تمكن من الانتصاب في الجملة فكذلك، وإن لم يتمكن أصلاً فإن تمكن من الانحناء أزيد من المقدار الحاصل بحيث لا يخرج عن حد الركوع وجب، وإن لم يتمكن من الزيادة أو كان على أقصى مراتب الركوع بحيث لو انحنى أزيد خرج عن حده فالأحوط له الايماء بالرأس، وإن لم يتمكن فبالعينين له تغميضاً، وللرفع منه فتحاً، وإلا فينوي به قلبا ويأتي بالذكر .[1]

این زیاد اتفاق می‌افتد که پیر و قدخمیده شده، پس برای رکوعش چه کند؟! یا اینکه کمرش درد گرفته و نمی‌تواند خم شود، بنابراین باید چه کند؟!

می‌فرمایند اگر بتواند، ولو به اعتماد به چیزی یا به اعتماد به کسی، به اندازۀ رکوع خم شود. مثلاً کسی دست او را بگیرد و یا پشت او را بگیرد و او رابه اندازۀ رکوع خم کند. یا اینکه خودش دست به دیواری که در جلویش هست، بگیرد و به آن اندازه خودش را خم کند. معلوم است که باید این کار بشود و رکوعش را انجام دهد، ولو به اعتماد به دیگری یا اعتماد به چیزی. و اگر نتوانست، به هر اندازه که می‌تواند انجام دهد، به قاعدۀ «المیسور لا یسقط بالمعسور». این نمی‌تواند خم شود به اندازه‌ای که کف دست به کف زانوها برسد، اما می‌تواند به اندازه‌ای خم شود که کف دست به بالای زانوها برسد؛ و بالاخره به هراندازه که ممکن است، باید خم شود؛ و اما اگر اصلاً نمی‌تواند خم شود، ذکر رکوع را درحالی می‌گوید که در حال رکوع نیست، اما آیا ایماء و اشاره هم می‌خواهد یا نه؟!

مرحوم سیّد در ایماء، چه در قیام چه در قعود و چه در رکوع و سجود، معمولاً احتیاط واجب می‌کنند، اما اگر یادتان باشد، مثل دیروز، فتوا هم می‌دهند. اینجا از جاهایی است که احتیاط کردند و می‌گویند که ذکر رکوع را با ایما و اشاره بگوید.

دربارۀ ایما و اشاره گفتیم دلیل ندارد و اگر دلیل باشد، حمل بر استحباب است. مرحوم سیّد از روایات ایما، نتوانستند بگذرند؛ لذا گاهی در همه جا فتوا می‌دهند و گاهی هم احتیاط می‌کنند و علی کل حالٍ اول رکوع اختیاری و بعد رکوع اضطراری و بعد رکوع مقداری و بار چهارم هم رکوع ایمائی.

معمولاً بزرگان همینطور که مرحوم سیّد فرمودند، گفتند و فتوا دادند و در کتابها و رساله‌ها نیز آمده است. اما آنطور که ما عرض می‌کنیم، اگر بتواند رکوع اضطراری کند، یعنی مثلاً دستهایش را بگیرند و او را خم کنند و یا خودش دستهایش را به دیواری بگیرد و خم شود. و اگر نشد، به اندازه‌ای که می‌تواند، یا اختیاراً و یا با اعتماد، این کار را بکند؛ و اگر نشد، ذکر رکوع را بگوید، کفایت می‌کند و بنا بر قول ما، خوب است در وقت گفتن ذکر، اشاره‌ای هم داشته باشد. کسانی هم که می‌گویند ایما لازم نیست، می‌گویند فعل ساقط است و در رکوع اکتفا می‌کنند به ذکر رکوع و می‌فرمایند ذکر رکوع کافی است.

مسئله‌ای که نفرمودند، اینست که می‌تواند رکوع کند، اما جلوساً رکوع می‌کند؛ در اینجا چه باشد گفت؟!

این مسئله را متعرض نشدند و باید روی قواعدی که جلو آمدیم، بگوییم کسی که نمی‌تواند ایستاده نماز بخواند، بنابراین نشسته نماز بخواند، من جمله در اینجا. لذا کسی که ایستاده نمی‌تواند نماز بخواند اما می‌تواند نشسته بخواند؛ پس باید نماز را از ایستادن به نشستن مبدّل کند.

مسئله بعد دربارۀ قیام متصل به رکوع است. اگر یادتان باشد، سابقاً در باب افعال نماز راجع به قیام متصل به رکوع صحبت کردیم و گفتیم قیام متصل به رکوع اینست که باید رکوع و قیام او متصل به هم باشد. گفتند مثلاً کسی قرائتش تمام است و خیال می‌کرد رکوع کرده و به سجده رفت. اگر سرش به مهر رسیده، مشهور می‌گویند نماز باطل است. و اما اگر سرش به مهر نرسیده، باید بایستد و پس از ایستادن، به رکوع رود. اگر نیم خیز بلند شد تا به رکوع رسید و رکوع را انجام داد و بعد ایستاد و بعد هم سجده کرد و همه‌ی نماز را درست به جا آورد؛ فقها می‌گویند این نماز باطل است؛ زیرا وقتی پایین آمده به عنوان سجده بوده و الان یادش آمد رکوع نکرده و اگر نیم خیز بلند شوی، قیام متصل به رکوع نشده، بلکه قیام به حالت نیم خیزی است؛ بنابراین قیام متصل به رکوع نیامده و نماز باطل است.

فقهاء، صورت سهو و اضطرار و عمد را گفتند. مثلاً کسی حمد و سوره‌اش تمام است و بچه‌اش گریه می‌کند. این شخص می‌تواند بنشیند و بچه را آرام کند و نمازش را بخواند. حال اگر وقتی خواست بچه را ساکت کند، بگوید حمد و سوره را که خواندیم، پس به سجده برویم و سجده را به جا بیاوریم. در اینجا اگر به سجده رفت، نماز باطل است؛ درحالی که همه‌ی نماز را به جا آورده و کارش هم فعل کثیر نیست، اما باز نمازش باطل است؛ به دلیل اینکه قیام او با رکوع او متصل به هم نبوده است، بلکه قیام او متصل بوده به شیردادن به بچه و رکوعش هم متصل بوده به شیر دادن بچه و قیام متصل به رکوع و رکوع متصل به قیام نبوده، پس نماز باطل است. این رکن هم هست، درحالی که حمد و سوره و یک سجده رکن نیست، اما این رکن است و نماز را باطل می‌کند. این گاهی در صورت عمد و صورت سهو و اضطرار هم واقعی می‌شود. مثلاً حمد و سوره تمام شد و باید به رکوع برود، اما او را هُل دادند و افتاد. بنابراین بلند می‌شود و به سجده می‌رود و نمازش درست است و اشکال ندارد؛ و اما اگر بلند نشده به سجده رفت، یا اینکه وقتی او را تکان دادند و افتاد، نیم خیز بلند شد و به سجده رفت و سجده را به جا آورد، در اینجا همه چیز را به جا آورده، اما نمازش باطل است؛ برای اینکه قیام او متصل به رکوعش نبوده و قیام متصل به رکوع نیامده و رکن نماز نیامده، بنابراین نماز باطل است. دلیلی هم برای این قیام متصل به رکوع نداریم، اما مسلّم در پیش اصحاب است؛ لذا کسانی که ارکان را ذکر کردند، گفتند ارکان نماز، نیت، تکبیرة الاحرام، قیام متصل به رکوع، رکوع، دو سجده است. سهواً باشد یا عمداً باشد، نماز باطل است.

مرحوم سیّد تقریباً در هفت هشت ده جا این قیام متصل به رکوع را تکرار کردند، من جمله در اینجا که می‌فرمایند:

يعتبرفي الانحناء أن يكون بقصد الركوع ولو إجمالا بالبقاء على نيته في أول الصلاة بأن لا ينوي الخلاف، فلو انحنى بقصد وضع شيء على الارض أو رفعه أو قتل عقرب أو حية أو نحو ذلك لا يكفي في جعله ركوعا بل لا بد من القيام ثم الانحناء للركوع، ولا يلزم منه زيادة الركن.[2]

در وقتی که حمد و سوره تمام است، باید به قصد رکوع به رکوع برود. وقتی رکوعش تمام شد، و خواست به سجده رود، باید به قصد انحناء باشد. مرحوم سیّد در اینجا صورت عمدش را می‌گویند و صورت سهو و اضطرارش را در مسائل بعد می‌گویند. یعنی هم صورت عمد و هم صورت سهو و صورت اضطرار را مرحوم سید در اصل افعال نماز می‌گویند و بعد هم هرکدام را به جای خود صحبت می‌کنند.

به عنوان مثال حمد و سوره‌اش تمام شده و مهرش افتاد و خم شد که مهرش را بردارد و یا بچه گریه می‌کند و می‌نشیند تا بچه را ساکت کند. یا اینکه حمد و سوره‌اش تمام شده و می‌بیند عقربی جلو می‌آید و می‌نشیند تا عقرب را بکشد. در اینجا نمی‌شود این را رکوع قرار دهد، تا قیامت متصل به رکوع بیاید. باید بگویند اگر به جا نیاورد، نقضیه رکن آورده شده و سابقاً گفتیم قیام متصل به رکوع از ارکان است.

إذا نسي الركوع فهوى إلى السجود وتذكر قبل وضع جبهته على الارض رجع إلى القيام ثم ركع، ولا يكفي أن يقوم منحنيا إلى حد الركوع من دون أن ينتصب، وكذا لو تذكر بعد الدخول في السجود أو بعد رفع الرأس من السجدة الأولى قبل الدخول في الثانية على الأقوى، وإن كان الأحوط في هذه الصورة إعادة الصلاة أيضاً بعد إتمامها وإتيان سجدتي السهو لزيادة السجدة.[3]

می‌فرمایند اگر رکوع را فراموش کرد و خم شد، باید قبل از آنکه پیشانی را به زمین بگذارد، برگردد و بایستد و به سجده رود تا اینکه قیام متصل به رکوع آمده باشد.

اگر بخواهد نیم خیز بلند شود تا به حد رکوع برسد و رکوع را به جا بیاورد، نمی‌شود. درحقیقت در مسئله 7 و 8 دو تا مثال زدند و الاّ اصل مطلب را که چرا نماز باطل است، سابقاً گفتند برای اینکه قیام متصل به رکوع را نیاورده و قیام متصل به رکوع از ارکان است.

مسئله فردا اینست که آیا اگر کسی سهواً خیال می‌کرد رکوع کرده و به سجده رفت و سرش به سجده رسید، نماز باطل است یا باید دو سجده به جا بیاورد تا نمازش باطل باشد!

مشهور در میان فقها می‌گویند به مجرد اینکه پیشانی به زمین رسید، نماز باطل است و مرحوم سیّد می‌گویند نه، نماز باطل است در وقتی که دو سجده به جا آورده باشد و این مسئله هم مسئله‌ی مهمی است.