موضوع: تفسیر موضوعی/تکبر /ماهیت استثناء در آیه 34 سوره بقره

بحث ما در آیه 34 سوره مبارکه بقره بود. استثنا موجود در آیه شریفه 34 آیا متصل است یا منقطع؟

جواب به سوال فوق ، فرع بر جواب این سول اساسی است که در واقع شیطان در بین ملائکه چه می کرده است؟ اگر از ملائکه بوده است ، استثنا متصل است و اگر از جنس ملائکه نبوده است ، استثنا منقطع است.

ابن عباس ، ابن مسعود و قتاده ادعا دارند که شیطان از جنس فرشته بوده است. مرحوم شیخ طوسی رحمه الله علیه نیز همین نظریه را تایید می کنند.

اما شیخ مفید و مرحوم طبرسی رضوان الله تعالی علیهما شدیدا با این نظر محالفند. دلائل گروه دوم از این قرار است که :

اولا : قرآن کریم تصریح دارد بر اینکه شیطان از جنس اجنه است. ﴿وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‌ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلا﴾[1]

ثانیا : قرآن کریم میفرماید : ﴿عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُون‌﴾[2] ملائکه خلاف امر خداوند را مرتکب نمی شوند و دارای عصمت هستند و مطیع پروردگارند.

ثالثا : ﴿وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‌ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلا﴾[3] که دلالت می کند بر وجود ذریه و نسل برای شیطان و حال آنکه ملائکه مجرد محض هستند و نر و مادگی ندارند که ذریه برایشان متصور باشد. انسان و جن ماده هستند البته با این تفاوت که جن ماده لطیف است و انسان ماده خشن است.

شیخ طوسی رحمه الله علیه اما با این وجود معتقد به مَلَک بودن شیطان بوده است.

نظر استاد : در ﴿اذ قلنا للملائکه﴾[4] ، ملائکه عنوان مشیر است. یعنی جمعی که سالها عبادت و بندگی کردند ، و به مقام خاص نائل شدند ، مورد خطاب عام در آیه هستند. یعنی هر موجودی از ملائک و اجنه که در این مقام و شان بوده باشد ، مخاطب آیه شریفه و مامور به سجده است. لذا چه بسا در آن جمع افراد دیگری بوده باشند از جن ،که با عنوان مشیر قابل حل است و استثنا در آیه شریفه ، استثنا متصل می شود.