موضوع: تفسیر موضوعی/وفای به عهد /تفسیر آیه 177 سوره مبارکه بقره

سخن در تفسیر آیه شریفه 177 سوره مبارکه بقره و مساله وفای به عهد بود.

بیان شد که خداوند متعال برای ابرار شش خصوصیت را مطرح فرموده که یکی از آن ها وفای به عهد است که اهمیت این خصوصیت از مقام همین بحث فهمیده می شود.

خصوصیت دوم ابرار بذل و بخشش بود. ﴿وَ آتَى الْمالَ عَلى‌ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقاب‌﴾ این قسمت که بذل و بخشش مال است ، غیر از تکالیف واجب شرعی مالی مثل زکات و خمس است چرا که این ها جدا ذکر شده است و وقتی این دو مطلب در کنار یکدیگر ذکر میشود معلوم است که مقصود از آتی المال ، انفاق مستحب است نه تکالیف واجب مالی مثل زکات و خمس که در ادامه آیه بیان می شود.

در جلسه گذشته اقوال در ضمیر «حبه» بیان شد و مختار هم ذکر شد.

نکته دیگر این است که بذل مال گاهی از بذل جان سخت تر است.

اما افرادی که محل بخشش هستند و مبذول الیهم هستند شش گروه می باشند.

اول : ذوی القربی : اقوام و خویشان چه سببی و چه نسبی. مستحب است انسان کمک را اول به اقارب داشته باشد. زشت و شنیع است که انسان متمول باشد و اموالش را در جاهای مختلف هزینه کند ولی برادر یا خواهرش نیازمند باشد. فاطمه بنت قیس شخصیتی است که در عصر حضور رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و اله می زیسته و البته شخصیت او محل بحث و گفتگو است. ایشان همسر یکی از اصحاب بود و با مشاوره رسول الله صلی الله علیه و اله با اسامه بن زید ازدواج می کند.

فاطمه بنت قیس نزد پیامبر آمد و عرضه داشت : من هفتاد مثقال طلا دارم. چگونه انفاق کنم؟ رسول الله صلی الله علیه و اله فرمود : اجعليها في قرابتك‌[1]

اگر همین نکته در جامعه رعایت شود ، بخش عمده ای از فقرا و نیازمندان ، بی نیاز می شوند. کسی چندین وسیله نقلیه دارد و اقوامش تحت پوشش خیریه ها هستند. این زیبنده جامعه مسلمان نیست. هر کس اطرافیان خود را مراقبت کند ، کمتر فقیری در جامعه پیدا می شود.

البته این انفاق با حفظ کرامت و شئونات اخلاقی باشد.

خویشاوندان هم نباید سوء استفاده کنند و عادت پیدا کنند به کمک دیگران. افراد باید مناعت طبع و عزت نفس را هم مراعات کند.

الحاصل : هر کس تکلیفی دارد. شخص غنی با حفظ کرامت نوکری اقوامش را کند. شخص فقیر هم بار بر دوش اعنیا نشود.

معنای دیگری در مورد ذوی القربی بیان شده که بعضی گفته اند مقصود اقارب و اقوام پیامبر صلی الله علیه و اله هستند[2] که البته این قول بسیار عجیب است. دلیل این قول آیه مودت است ولی شباهت لفظ دلیل بر وحدت مقصود و مصداق نیست. به علاوه که در ادامه آیه ، زکات هم که شامل خمس می شود ذکر شده که سادات در آنجا شامل است.

قسم دوم : یتیم است. یتیم فقهی شرط دارد:

اولا :نابالغ باشد.

ثانیا : پدر از دست داده باشد ؛ نه مادر

قسم سوم : مسکین : آدمی که وامانده است و درآمدش کفاف یک ماه را نمی دهد. البته به شرط عدم اسراف و به شرط لحاظ تدبیر در نحوه خرج کردن.

قسم چهارم : سائلین : مسکینی است که بر اثر فشار فقر ، اظهار فقر می کند و درخواست مساعده می کند. اما در مورد سوم یعنی مسکین ، درخواست و سوال نمی کند.

البته شرایط خاص حسابش جداست و گاهی تکلیف است.

قسم پنجم : رقاب : بردگان . بعضی گفته اند مطلق بردگان قصود است.

اما عده ای عبد مکاتب را مقصود آیه شریفه می دانند. یعنی عبدی که قرار داد می بندد با مولا که کار کند و کسب درآمد کند و پول خود را تحویل مولا بدهد و آزاد شود.

نظر استاد قول دوم است : به دلیل اینکه اگر قول اول درست باشد یعنی مطلق عبد ، هر چه به دست بیاورد مال مولاست چون العبد ما فی یده لمولاه و لذا هر چه انفاق شود به این عبد ، لاجرم به ملکیت مولا در می آید.

قسم ششم : ابن سبیل : در راه مانده که از ادامه سفر بازمانده و هیچ شکلی نمی تواند خرج سفر را جور کند.