موضوع: خاتمةٌ فیما یعتبر فی العمل بالاصل /ما یعتبر فی البرائة /ادلّة قاعدة نفی الضرر

و حيث جرى ذكر حديث «نفي الضرر و الضرار» ناسب بسط الكلام في ذلك في الجملة فنقول:

قد ادّعى فخر الدين في الإيضاح في باب الرهن، تواتر الأخبار على نفي الضرر و الضرار (1)، فلا نتعرّض من الأخبار الواردة في ذلك إلّا لما هو أصحّ ما في الباب سندا و أوضحه دلالة و هی الرواية المتضمّنة لقصّة سمرة بن جندب (2) مع الأنصاري

_____________________________________________________________________________________________

    1. مرحوم تبریزی در اوثق الوسائل، صفحه 415 و مرحوم آشتیانی در بحر الفوائد، جلد 6، صفحه 222، این روایات متواتره را ذکر نموده اند. ان شئت فراجع.

    2. مرحوم تبریزی در اوثق الوسائل، در ترجمه شخصیّت ثمرة بن جندب می گوید:

از روضه کافی نقل شده که او کسی بود که با سنگ به سر ناقه رسول الله (ص) زد و فرق او را شکافت و ناقه نزد رسول الله (ص) رفته و از او شکایت نمود.

ابن ابی الحدیدی در شرح نهج البلاغه خود می گوید: «معاویه صد هزار درهم به او داد تا روایتی از پیامبر اکرم (ص) جعل نماید مبنی بر اینکه آیه شریفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ»[1] در حقّ امیر المؤمنین نازل شده است و آیه شریفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» در حقّ ابن ملجم، ولی ثمره نپذیرفت، معاویه دویست هزار درهم به او داد، ولی ثمره نپذیرفت، معاویه سیصد هزار درهم به او داد، ولی ثمره نپذیرفت تا آنکه معاویه 400 هزار درهم به او داد و ثمره پذیرفته و این روایت را جعل نمود».

همچنین ابن ابی الحدید می گوید: «ثمرة بن جندب در زمان قیام امام حسین (ع) زنده بوده و از شرطه و پلیس شهری ابن زیاد بود و مردم را بر جنگ با امام حسین (ع) تحریک می نمود».

و هي ما رواه غير واحد عن زرارة عن أبي جعفر عليه السّلام: «إنّ سمرة بن جندب كان له (1) عذق (2) و كان طريقه (1) إليه (3) في جوف منزل رجل من الأنصار و كان يجي‌ء و يدخل إلى عذقه بغير إذن من الأنصاري، فقال الأنصاري: يا سمرة، لا تزال تفجأنا (4) على حال لا نحبّ أن تفجأنا عليها (5)، فإذا دخلتَ فاستأذن. فقال: لا أستأذن في طريقي إلى عذقي؛

فشكاه الأنصاري إلى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله، فأتاه (6) فقال له: إنّ فلانا قد شكاك و زعم أنّك تمرّ عليه و على أهله بغير إذنه، فاستأذِن عليه إذا أردت أن تدخل.

فقال: يا رسول اللّه، أستأذن في طريقي إلى عذقي؟

فقال له رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: خَلِّ عنه (7) و لك عذق في مكان كذا.

قال: لا.

قال: فلك اثنان. فقال: لا اريد.

فجعل صلّى اللّه عليه و آله يزيد حتّى بلغ عشر أعذق فقال صلّى اللّه عليه و آله: خلّ عنه و لك عشر أعذق في مكان كذا، فأبى.

فقال: خلّ عنه و لك بها عذق في الجنّة. فقال: لا اريد.

فقال له رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: إنّك رجل مضارّ و لا ضرر و لا ضرار على مؤمن.

قال عليه السّلام (8): ثمّ أمر بها (9) رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله فقلعت (10)، ثمّ رمي بها (9) إليه (11).

_____________________________________________________________________________________________

    1. ای ثمرة بن جندب.

    2. به خوشه خرما، «عذق» گفته می شود که در اینجا کنایه از درخت خرما می باشد.

    3. ای الی العذق.

    4. یعنی ناگهان بر ما وارد می شوی.

    5. ای علی تلک الحال.

    6. ای فأتاه رسول الله (ص).

    7. ای عن عذقک.

    8. ای قال ابی جعفر (ع).

    9. ای بعذقه.

    10. یعنی کنده شد.

    11. ای الی ثمرة بن جندب.

و قال له رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: انطلق، فاغرسها حيث شئت ...» الخبرَ.

و في رواية اخرى موثّقة: «إنّ سمرة بن جندب كان له عذق في حائط لرجل من الأنصار و كان منزل الأنصاريّ بباب البستان» و في آخرها (1): قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله للأنصاري: اذهب فاقلعها (2) و ارم بها (2) إليه (3)، فإنّه لا ضرر و لا ضرار ...» الخبرَ.

و أمّا معنى اللفظين (4):

فقال في الصحاح: «الضَرّ خلاف النفع(5)، و قد ضرّه و ضارّه بمعنى (6) (7)، و الاسم (8) الضّرر»، ثمّ قال (9): «و الضّرار المضارّة (10) (11)».

و عن النهاية الأثيريّة (12): «في الحديث، «لا ضرر و لا ضرار في الإسلام»، الضرّ ضدّ النفع (13)، ضرّه يضرّه ضرّا و ضرارا، و أضرّ به يضرّه إضرارا، فمعنى قوله: «لا ضرر» لا يضرّ الرجل أخاه فينقصه شيئا من حقّه (14)؛

_____________________________________________________________________________________________

    1. ای فی آخر هذه الروایة الموثّقة.

    2. ای العذقَ.

    3. ای الی ثمرة بن جندب.

    4. ای لفظ «الضرر» و لفظ «الضرار» الوارد فی هذه الروایة.

    5. تعبیر «خلاف النفع»، عامّ بوده و شامل عدم النفع نیز می شود.

    6. ای بمعنیً واحد.

    7. یعنی ثلاثی مزید باب مفاعله از این مادّه یعنی مضارّه نیز به معنای ثلاثی مجرّد آن یعنی ضَرّ می باشد.

    8. ای اسم المصدر.

    9. ای ثمّ قال فی الصحاح.

    10. زیرا مصدر سماعی باب مفاعله بر وزن فِعال است مثل مُقاتَلَة و قِتال.

    11. و با توجّه به آنکه سابقاً فرمودند: ضَرَّ و ضارَّ به یک معنا بوده و ثلاثی مزید این فعل به معنای ثلاثی مجرّد می باشد، لذا مصدر ثلاثی مزید یعنی «مضارّة» نیز به معنای مصدر ثلاثی مجرّد یعنی «ضَرّ» و تفاوت «ضرر و ضرار از نظر جناب جوهری در صحاح، صرفاً به آن است که ضرار مصدر است و ضرر اسم مصدر می باشد.

    12. ای نهایة ابن اثیر.

    13. در صورتی که مراد از «ضدّ»، معنای لغوی آن باشد، تعبیر «ضدّ النفع»، مترادف با تعبیر «خلاف النفع» در صحاح بوده و شامل عدم النفع نیز خواهد گردید، ولی در صورتی که مراد از «ضدّ»، معنای اصطلاحی آن در علم منطق باشد، از آنجا که ضدّان دو امر وجودی هستند، شامل عدم النفع نمی شود.

    14. این تعبیر ظهور در آن دارد که مراد ایشان از «ضدّ» در تعبیر «ضدّ النفع»، ضدّ منطقی یعنی امر وجودی بوده و شامل عدم النفع نمی شود، زیرا در اینجا ضرر را به معنای تنقیص عین که امری وجودی می باشد، معنا نموده اند.

و الضّرار فعال من الضَرّ (1)، أي لا يجازيه (2) على إضراره (3) بإدخال الضرر عليه (3)؛ و الضّرر فعل الواحد و الضّرار فعل الاثنين، و الضرر ابتداء الفعل و الضّرار الجزاء عليه (4) (5)؛ و قيل: الضرر ما تضرّ به صاحبك و تنتفع أنت به و الضّرار أن تضرّه (6) من غير أن تنتفع؛ و قيل: هما (7) بمعنى (8) و التكرار للتأكيد» انتهى.

و عن المصباح: «ضرّه يضرّه من باب قتل: إذا فعل به مكروها و أضرّ به (9) (10)، يتعدّى بنفسه ثلاثيّا (11) و بالباء رباعيّا (12)، و الاسم (13) الضرر و قد يطلق على نقص في الأعيان، و ضارّه مضارّة و ضرارا بمعنى ضرّه (14)» انتهى.

_____________________________________________________________________________________________

    1. ایشان بر خلاف صحاح که «ضِرار» را مصدر ثلاثی مزید باب مفاعله می دانست، «ضِرار» را مصدر ثلاثی مجرّد یعنی «ضَرَّ» می دانند.

    2. ای لا یجازی الرجل، اخاه.

    3. ای اخیه.

    4. ای علی الفعل.

    5. همانطور که مشخّص است، لازمه نظریّه ابن اثیر راجع به فرق «ضرر» و «ضرار» آن است که مفاد روایت این باشد که اگر کسی به انسان ضرر زد، ضرر زدن به او حرام می باشد.

    6. ای صاحبَک.

    7. ای الضرر و الضرار.

    8. ای بمعنیً واحد.

    9. ای بذلک المکروه.

    10. قید «و اضرّ به»، مکروهاتی را خارج می کند که باعث ضرر نشوند مثل اینکه دیگری را غمگین نماید.

    11. یعنی در صورتی که ثلاثی مجرّد باشد که گفته می شود: ضَرَّه.

    12. یعنی در صورتی که ثلاثی مزید و از باب افعال باشد که چهار حرفی است و گفته می شود: أضرّ به.

    13. ای اسم المصدر.

    14. ایشان نیز همچون صحاح، مصدر ثلاثی مزید یعنی «مضارّة» را به معنای مصدر ثلاثی مجرّد یعنی «ضَرّ» می دانند.

و في القاموس: «الضرّ ضدّ النفع (1) و ضارّه يضارّه ضرارا»، ثمّ قال (2): «و الضرر سوء الحال»، ثمّ قال (2): «و الضرار الضيق» انتهى.

_____________________________________________________________________________________________

    1. در صورتی که مراد از «ضدّ»، معنای لغوی آن باشد، تعبیر «ضدّ النفع»، مترادف با تعبیر «خلاف النفع» در صحاح بوده و شامل عدم النفع نیز خواهد گردید، ولی در صورتی که مراد از «ضدّ»، معنای اصطلاحی آن در علم منطق باشد، از آنجا که ضدّان دو امر وجودی هستند، شامل عدم النفع نمی شود.

    2. ای ثمّ قال فی القاموس