درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: زکات: فصل اول زکات انعام ثلاثه: شرائط زکات انعام ثلاثه: مضی حول: مبداء حول صغار:

تتمه‌ای از بحث قبل باقی مانده و آن اینکه صغار انعام ثلاثه هم زکات دارند و باید حول برایشان گذاشت منتهی اختلاف این بود که مبداء حول آیا حین ولادت است یا بعد از زمانی است که علف‌خوار شود و بی نیاز از شیر مادر شود؟

مرحوم امام این بحث را مستقل و جداگانه مطرح نکرده است بلکه به مناسبت اینکه کسی که مالک حد نصاب است و در اثناء سال تعدادی به انعام او اضافه شود به این مناسبت این بحث را اینجا آورده است.

اجمالا دو قول در مسئله بود که بیان شد، مستند قول اول که استغناء از شیر مادر را ملاک می‌داند ادله سؤم است زیرا شرط وجوب زکات را سائمه بودن می‌داند خواه مادر باشد خواه بچه باشد و این بچه هم تا مادامی‌که شیر می‌خورد سائمه نیست و مستند قول دوم که حین تولد را ملاک می‌دانند سه روایت است:

روایت اول صحیحه زراره: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: لَيْسَ فِي صِغَارِ الْإِبِلِ شَيْ‌ءٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ مِنْ يَوْمِ تُنْتَجُ»[1] زراره می‌گوید امام باقر(ع) فرمود: در صغار ابل تا بر او سال نگذرد زکات نیست.

روایت خیلی روشن می‌فرماید از حین ولادت حول قرار داده می‌شود و بعد زکات دارد، روایت می‌گوید بچه‌های این حیوان باید یک سال نزد مالک بماند تا زکات به او تعلق گیرد و این سال از زمان ولادت شروع می‌شود، گرچه در روایت نگفته است شیرخوار، فقط گفته صغار و صغار یعنی بچه حیوان که شیر می‌خورد.

روایت دوم زراره: «عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ(ع) عَنْ صَدَقَاتِ الْأَمْوَالِ قَالَ فِي تِسْعَةِ أَشْيَاءَ لَيْسَ فِي غَيْرِهَا شَيْ‌ءٌ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ السَّائِمَةِ وَ هِيَ الرَّاعِيَةُ وَ لَيْسَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْحَيَوَانِ غَيْرِ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَصْنَافِ شَيْ‌ءٌ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ كَانَ مِنْ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَصْنَافِ فَلَيْسَ فِيهِ شَيْ‌ءٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ مُنْذُ يَوْمِ يُنْتَجُ»[2] هرچه که از این انعام ثلاثه است بچه‌های این‌ها زکات ندارند تا اینکه یک سال از آن‌ها بگذرد از روزی که به دنیا بیایند.

روایت سوم زراره: «عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا(ع) قَالَ: لَيْسَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْحَيَوَانِ زَكَاةٌ غَيْرِ هَذِهِ الْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ مِنَ الدَّوَاجِنِ وَ الْعَوَامِلِ فَلَيْسَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ وَ مَا كَانَ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ فَلَيْسَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ مُنْذُ يَوْمِ يُنْتَجُ»[3] راوی از صدقات اموال سؤال می‌کند که چیزی در آن‌ها هست یا خیر؟ امام(ع) می‌فرماید هرکدام از اموالی که از این سه قسم باشد چیزی در آن نیست تا این‌که یک سال از آن بگذرد و سال هم از حین ولادت آغاز می‌شود.

مشهور در این‌جا قول دوم را قبول دارند یعنی قرار دادن حول از زمان ولادت.

مرحوم شهید[4] در مسالک می‌فرماید: «و المشهور أن حولها من حين النتاج، لرواية زرارة عن الباقر(ع): «ليس في صغار الإبل شي‌ء حتى يحول عليها الحول من يوم تنتج»[5] مشهور بین فقهاء این است که حول انعام ثلاثه از زمان ولادتشان آغاز می‌شود و مدرک آن هم روایت زراره است.

می‌گوئیم در مقابل این سه روایت، روایاتی داریم که می‌گفت باید صدق سائمه بودن نماید. مرحوم شهید در ادامه می‌فرماید: «و الخاص مقدم»[6] یعنی روایاتی که بیان می‌کند شرط زکات صغار(سخال) سائمه بودن است، عام است و این سه روایت خاص است لذا، این روایات خاصه آن روایات عامه را تخصیص می‌زنند.

قول به تفصیل: یک قولی هم داریم که تفصیل می‌دهد یعنی اگر مادر سائمه است شیر او هم سائمه است و یا اگر معلوفه است شیر او هم معلوفه است ولی ما اطلاق می‌گیریم و می‌گوییم در صغار سائمه بودن استثناء شده است یک روایت داریم که می‌گوید هر انعامی شرطش سائمه بودن است و یک روایت داریم که می‌گوید الا انعام ثلاثه‌ای که صغیر باشند.

جمع بین روایات: پس جمع بین دو دسته روایات این می‌شود که باید به خاص عمل نمود، اینجا تعارض نیست بلکه عام و خاص است در عام و خاص تعارض وجود ندارند بلکه جمع عرفی است.

مرحوم صاحب حدائق می‌فرماید: «و مقتضى المشهور هو تقييد أخبار السوم بأخبار النتاج بمعنى أن اشتراط السوم مدة الحول مخصوص بما عدا السخال فإن حولها من يوم النتاج و إن صدق أنها معلوفة»[7] یعنی اخبار سائمه بودن را باید مقید کنیم به اخبار نتاج به این معنی که وقتی می‌گوییم تمام سال سائمه باشد مخصوص غیر صغار است؛ مرحوم صاحب حدائق در ادامه می‌فرماید: «و كيف كان فالأقرب هو القول المشهور وقوفا على ظاهر هذه الأخبار»[8]

مرحوم امام هم می‌فرمایند اقوی این است که حول از اول نتاج محاسبه می‌شود.

و مدرک آن هم سه روایت است

شرط چهارم عوامل نبودن حیوان: «و أن لا یكون عوامل»[9] این حیوانات بارکش نباشند از ابتدای حول تا انتهای حول عوامل نباشند.

مرحوم محقق می‌فرماید: «الشرط الرابع أن لا يكون عوامل فإنه ليس في العوامل زكاة و لو كانت سائمة‌»[10] پس شرط این است که عوامل نباشد.

صاحب جواهر در ادامه می‌فرماید: «بلا خلاف أجده فيه»[11] بالاتفاق همه علماء قائلند که این شرط ثابت است «بل الإجماع بقسميه عليه»[12] بلکه اجماع در آن است که این شرط ثابت است.

دلیل مسأله: دلیل و مدرک مسأله روایاتی است که در این باب وجود دارد.

روایت اول صحیحه فضلاء: «.... وَ لَيْسَ عَلَى النَّيِّفِ شَيْ‌ءٌ وَ لَا عَلَى الْكُسُورِ شَيْ‌ءٌ وَ لَيْسَ عَلَى الْعَوَامِلِ شَيْ‌ءٌ إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ ..»[13] نیف زکات ندارد یعنی عددی که بین 20 و 30 است یا عددی که بین دو حد نصاب است معفو است و نیز بر کسری‌ها هم زکات نیست و نیز در شتری که عوامل است زکات نیست بلکه زکات در شتری است که سائمه راعیه باشد، یعنی زکات بر حیواناتی است که سائمه باشند.

روایت دوم صحیحه زراره: «الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى الْجُهَنِيِّ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالا لَيْسَ عَلَى الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ شَيْ‌ءٌ وَ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ وَ كُلُّ مَا لَمْ يَحُلْ عَلَيْهِ الْحَوْلُ عِنْدَ رَبِّهِ فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ فِيهِ فَإِذَا حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ وَجَبَ عَلَيْهِ»[14]

بنابراین دو روایت صحیحه می‌گوید که حیوان عوامل زکات ندارند.

روایت سوم: صحیحه دیگر صحیحه زراره: «عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا(ع) قَالَ: لَيْسَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْحَيَوَانِ زَكَاةٌ غَيْرِ هَذِهِ الْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ مِنَ الدَّوَاجِنِ[15] وَ الْعَوَامِلِ فَلَيْسَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ وَ مَا كَانَ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ فَلَيْسَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ مُنْذُ يَوْمِ يُنْتَجُ»[16] در هیچ حیوانی غیر از این اصناف ثلاثه چیزی از زکات نیست و هرکدام از این اصناف ثلاثه هم که از دواجن و عوامل باشند زکات ندارند.

بنابراین سه روایت صحیحه دلیل بر این است که بر عوامل زکات نیست.

ادله زکات داشتن حیوان عوامل: در قبال این روایات سه روایت دیگر داریم که می‌گویند در عوامل زکات هست. بنابراین در این‌جا ظاهرا بین دو دسته از روایات تعارض می‌شود.

روایت اول: روایت اسحاق بن عمار: «فَأَمَّا مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِبِلِ تَكُونُ لِلْجَمَّالِ أَوْ تَكُونُ فِي بَعْضِ الْأَمْصَارِ أَ تَجْرِي عَلَيْهَا الزَّكَاةُ كَمَا تَجْرِي عَلَى السَّائِمَةِ فِي الْبَرِّيَّةِ فَقَالَ نَعَم»[17] اسحاق بن عمار می‌گوید از امام(ع) در مورد شترداری که شتر کرایه می‌دهد سؤال کردم که آیا زکات دارند؟ مانند شتری که در بیابان است؟ امام(ع) فرمودند بله زکات دارد.

روایت دوم: اسحاق بن عمار: «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ(ع) عَنِ الْإِبِلِ الْعَوَامِلِ أَ عَلَيْهَا زَكَاةٌ فَقَالَ نَعَمْ عَلَيْهَا زَكَاةٌ»[18] اسحاق بن عمار می‌گوید از امام کاظم(ع) سؤال کردم که آیا ابل عوامل زکات دارد؟ امام(ع) فرمود بله زکات دارد.

روایت سوم: اسحاق بن عمار: «عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الْإِبِلِ تَكُونُ لِلْجَمَّالِ أَوْ تَكُونُ فِي بَعْضِ الْأَمْصَارِ أَ تَجْرِي عَلَيْهَا الزَّكَاةُ كَمَا تَجْرِي عَلَى السَّائِمَةِ فِي الْبَرِّيَّةِ فَقَالَ نَعَم»[19] اسحاق بن عمار می‌گوید از امام صادق(ع) از ابلی که برای جمال است سؤال کردم که آیا زکات دارد؟ امام(ع) فرمودند بله زکات دارد.

این سه روایت مقابل آن روایات صحیحه است که می‌گفت عوامل زکات ندارند حالا ببینیم جمع بین دو دسته روایت چگونه است انشاءاله برای فردا.