درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی
98/07/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-
مسئله 2: «من نقص شيئا من واجبات صلاته سهوا و لم يذكره إلا بعد تجاوز محله‌فان كان ركنا بطلت صلاته، و إلا صحت و عليه سجود السهو على تفصيل يأتي في محله، و قضاء الجزء المنسي بعد الفراغ منها إن كان المنسي التشهد أو إحدى السجدتين، و لا يقضى من الأجزاء المنسية غيرهما، و لو ذكره في محله تداركه و إن كان ركنا، و أعاد ما فعله مما هو مترتب عليه بعده، و المراد بتجاوز المحل الدخول في ركن آخر بعده، أو كون محل إتيان المنسي فعلا خاصا و قد جاوز محل ذلك الفعل، كالذكر في الركوع و السجود إذا نسيه و تذكر بعد رفع الرأس منهما، فمن نسي الركوع حتى دخل في السجدة الثانية أو نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته، بخلاف ما لو نسي الركوع و تذكّر قبل أن يدخل في السجدة الأولى أو نسي السجدتين و تذكر قبل الركوع رجع و أتى بالمنسي، و أعاد ما فعله سابقا مما هو مترتب عليه و لو نسي الركوع و تذكر بعد الدخول في السجدة الأولى فالأحوط أن يرجع و يأتي بالمنسي و ما هو مترتب عليه، و يعيد الصلاة بعد إتمامه».[1]
بحث در دلالت معتبره اسحاق «وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الرَّجُلِ يَنْسَى أَنْ يَرْكَعَ قَالَ يَسْتَقْبِلُ حَتَّى يَضَعَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ مَوْضِعَه»[2] بر بطلان نماز در فرض پنجم بود.
اشکال اول بر دلالت روایت: اگر مراد از کلمه یستقبل، رکوع باشد، روایت دلالت بر صحت دارد نه بر بطلان و اگر مراد از این کلمه، وجوب اعاده نماز باشد، این معتبره شامل فرض پنجم نمی شود و اختصاص به فرض سوم دارد، یعنی تذکر بعد از سجدتین را می گوید و این روایت اطلاق ندارد بخاطر جمله «حتی یضع کل فعل موضع» با تحفظ بر این کلمه، معنای روایت این می شود: هر موردی که امکان شرعی بر وقوع رکوع قبل از سجده ندارد، باطل است و علت هم معمم و مخصص است. یستقبل در اینجا اعم است اما ذیل باعث تخصیص آن به مواردی که امکان بر رکوع قبل از سجدتین نمی باشد، اینجا از سر می گیرد.
حال با این تفسیر باید ببینیم در کدام فرض این امکان است و در کدام فرض نیست. یعنی اگر تذکر بعد از سجدتین باشد، امکان شرعی قرار گرفتن هر فعل در موضعش نمی باشد و الا زیادی رکن پیش می آید. اما اگر تذکر قبل از ورود به سجده باشد، بالاتفاق نماز صحیح است و رکوع قبل از سجده است و هر فعل در موضع خودش آمده است.
اما بحث در ما نحن فیه است که سجده اول را انجام داده و یادش می آید رکوع انجام نداده که باید ببنیم آیا رکوع می تواند قبل از سجدتین واقع شود که از تحت حدیث خارج باشد یا نمی توان رکوع را قبل از سجدتین واقع سازد که نماز باطل باشد. اما از حرفهایی که زدیم معلوم می شود این حدیث از مدلول معتبره خارج است و این فرد می تواند قیام کند و رکوع را انجام بدهد و بعد دو سجده را انجام دهد و همه چی سرجای خودش آمده و رکنی هم اضافه نشده است.
اشکال دوم: این معتبره بر فرض که ذیل قرینه بر صدر نباشد و مراد از یستقبل اعم از لا یمکن و یمکن باشد، باز هم فرض پنجم را شامل نمی شود و اختصاص به فرض سوم دارد.
توضیح این اشکال متوقف بر دو نکته است:
نکته اول: چه زمانی گفته می شود که رکوع نیامده است؟ مرحوم حائری ادعا می کند که کلمه نسیان به بعد از سجدتین دارد. چون نسیان در ماهیت، جایی است که ماهیت خالی از رکوع باشد مثل تذکر بعد از سجدتین و مواردی که می توان رکوع را انجام داد، نسیان بر آن صادق نیست، مثل تذکر در سجده اول.
عبارت مرحوم حائری این است: «من الواضح ان قول السائل الرجل نسي أن يركع يراد منه ان صلوته صارت خالية من الركعة من جهة النسيان و من المعلوم وجوب استيناف الصلاة المفروضة».[3]
نکته دوم: از مطالبی که گفتیم روشن شد که در حال تذکر محل رکوع، بعد از قرائت است و در حال نسیان، محل رکوع توسعه پیدا می کند و انجام رکوع قبل از رکن می شود (این از مواردی که می گوید سجده واحده مبطل نیست که معنایش این است که نماز را با رکوع انجام بده و محل این نماز، قبل از سجده دوم است).
حال در ما نحن فیه معتبره اسحاق، دلالت بر بطلان ندارد، چون این ماهیت صلات در فرض پنجم، با رکوع است.
پس دلالت روایت بر بطلان نماز، فی غایة الاشکال است.
توضیح نکته اول: معنای نسیان، ماهیت بدون رکوع است را متاخرین از مرحوم حائری قبول کردند مثل مرحوم حکیم و مرحوم آقای خویی.
مرحوم آقای حکیم می فرمایند: «و قد عرفت أن مقتضى القواعد الأولية أنه لا قدح في زيادة السجدة سهواً، فلا مانع من فعله لعدم فوات محله».[4]
مرحوم آقای خوانساری این حرف را قبول ندارند و می فرمایند: «و فيه نظر لأنّه بعد صدق النسيان بمجرّد الترك في محلّه و عدم الاستفصال يكفي الإطلاق و الشاهد على هذا الاستفصال الواقع في بعض الأخبار و إن لم يكن مربوطا بالمقام».[5]
دو اشکال دیگر وجود دارد که فردا بیان خواهد شد.
