درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان رکعت یا دو رکعت / خلل در نماز/-

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

قبلا بیان شد که در مسئله 1 از خلل، خلل از حیث زیادی بحث می شود و در مسئله 2 و 3، خلل از حیث نقیصیه بحث می شود.

در مسئله 2، بحث در چند مرحله انجام گرفته است:

مرحله اول: خلل من حیث نقصان در رکوع و سجود بود که در قالب پنج مسئله بحث شد.

مرحله دوم: خلل من حیث نقصان در واجبات رکوع و سجوده بود، مثلا طمانینه در رکوع را فراموش کرده باشد که بحث آن در حدود چهار مسئله بیان شد.

مرحله سوم: خلل من حیث نقصان در واجبات غیر رکنی بود که در قالب 14 مورد بیان شد.

مرحله چهارم: ضابط موارد امکان تدارک و عدم امکان

بحث این مرحله انجام شده اما فهرست آن را به صورت منظم بیان می کنیم.

برای موارد امکان تدارک و عدم امکان تدارک، سه ضابط را بیان کرده اند:

ضابط اول: دخول در رکن بعد از جزء فراموش شده، مثلا یک سجده را فراموش کرده و داخل در رکوع رکعت بعد شده است که امکان تدارک دیگر وجود ندارد.

ضابط دوم: گذشتن فعلی که واجب مقید به آن فعل بود، مثلا طمانینه در حال رکوع یا قیام در حال قرائت که ظرف طمانینه در حال رکوع، رکوع است، حال اگر سر از رکوع بردارد و یادش بیاید طمانینه را انجام نداده است، حکمش بیان شد و گفته شد که بعد از انجام واجب، تدارک امکان ندارد.

ضابط سوم: سلام نماز را دادن، اگر فردی سلام نماز را داد و یادش آمد که تشهد یا رکوع انجام نداده است، تدارک امکان ندارد.

در ضابط سوم، اختلاف است که بعضی می گویند سلام در هر جا باشد و لو در غیر محلش باشد، تدارک را از بین می برد و بعضی گفتند سلام اگر در غیر محلش باشد و عمدی نباشد، محل تدارک را از بین نمی برد.

مرحله پنجم: مواردی تدارک به قصد قربت مطلقه

بعضی از این موارد، تدارک نباید به قصد وجوب باشد و بلکه باید به قصد قربت مطلقه باشد که موارد آن و دلیل آنها ذکر شد.

مرحله ششم: سجده سهو در موارد خلل از ناحیه نقصان

کل مواردی که خلل از ناحیه نقصان است، چند حکم دارد، یکی حکم تدارک و عدم تدارک و بطلان و عدم بطلان نماز بود که بیان شد، یکی از احکام، سجده سهو است که در این چند مورد، سجده سهو را ذکر کرده اند.

این بحث مفصلا در چند صفحه بعد در تحریر می آید که بعضی می گویند برای هر زیادی و هر نقیصه ای، سجده سهو واجب است و سیدنا الاستاد می گویند در موارد خاصی سجده سهو واجب است.

مسئله 3: «من نسي الركعة الأخيرة مثلا فذكرها بعد التشهد‌قبل‌ التسليم قام و أتى بها، و لو ذكرها بعده قبل فعل ما يبطل سهوا قام و أتم أيضا، و لو ذكرها بعده استأنف الصلاة من رأس من غير فرق بين الرباعية و غيرها، و كذا لو نسي أكثر من ركعة، و كذا يستأنف لو زاد ركعة قبل التسليم بعد التشهد أو قبله».[2]

در این مسئله این فرع بحث می شود که اگر یک رکعت یا دو رکعت از نماز فراموش شود، چه حکمی دارد.

در فراموش رکعت، چهار فرض دارد:

فرض اول: بعد از تشهد و قبل از سلام دادن یادش می آید یک رکعت فراموش شده است.

فرض دوم: بعد از سلام و قبل از انجام دادن کار دیگر یادش می آید یک رکعت فراموش شده است.

فرض سوم: بعد از سلام و بعد از انجام دادن کار منافی که عمدا نماز را باطل می کند (مثل تکلم)، یادش می آید که یک رکعت فراموش شده است.

فرض چهارم: بعد از سلام و بعد از انجام دادن کار منافی که سهوا و عمدا نماز را باطل می کند (مثل حدث یا استدبار)، یادش می آید که یک رکعت فراموش شده است.

پس در مسئله سوم، دو چیز باید بیان شود:

اول: بیان حکم فروض چهارگانه.

دوم: بیان ملحقات این فروض.