درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم کثیر الشک / شک در اتیان نماز / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 7: «لو شك في الإتيان و اعتقد أنه خارج الوقت ثم تبين بعده أن شكه كان في أثنائه قضاها،بخلاف العكس بأن اعتقد حال الشك أنه في الوقت فترك الإتيان بها عمدا أو سهوا ثم تبين أنه كان خارج الوقت فليس عليه القضاء».[1]

در این مسئله، دو فرع بیان شده است:

سیدنا الاستاد می فرمایند: «لو شك في الإتيان و اعتقد أنه خارج الوقت ثم تبين بعده أن شكه كان في أثنائه قضاها».[2]

مثلا ساعت چهار بعدازظهر شک می کند که نماز ظهر و عصر را خوانده یا خیر و در همین زمان یقین دارد که از زمان مغرب گذشته است و بعد متوجه می شود که در آن زمان، هنوز مغرب نشده است.

حال در این فرع بحث می شود که آیا حکم آن، حکم شک در وقت است یا حکم آن، حکم شک در خارج وقت است؟

در حکم این فرع شکی نیست که حکم شک در وقت دارد، چون ادله اتیان به نماز در وقت، وقت حقیقی را می گوید نه وقت خیالی و در ما نحن فیه هم به حسب واقع، شک در وقت بوده است و باید قضای نماز را انجام بدهد، به خاطر ادله ای که قبلا گذشت.

پس در این فرع، دو بُعد وجود دارد، یکی اینکه آیا این شک، شک در وقت است یا خارج وقت و دوم اینکه آیا قضا واجب است یا خیر؟ در جواب باید گفت شک در وقت است و قضاء هم واجب است.

سیدنا الاستاد می فرمایند: «بخلاف العكس بأن اعتقد حال الشك أنه في الوقت فترك الإتيان بها عمدا أو سهوا ثم تبين أنه كان خارج الوقت فليس عليه القضاء».[3]

مثلا فردی ساعت 5 شک می کند که نماز ظهر و عصر را خوانده یا خیر و یقین داشته که وقت هنوز باقی است اما نماز را نمی خواهند چه عمدا و چه سهوا و بعد می فهمد که زمان شک، خارج از وقت نماز ظهر و عصر بوده است.

در این فرع هم دو بُعد دارد:

اول: این شک، شک بعد از وقت است، چون ملاک وقت واقعی است.

دوم: قضای این نماز بر این فرد واجب نیست، چون شک در اتیان بعد از وقت بوده است و قضاء ندارد.

مسئله 8: «حكم كثير الشك في الإتيان بالصلاة و عدمه حكم غيره،فيجري فيه التفصيل بين كونه في الوقت و خارجه، و أما الوسواسي فالظاهر أنه لا يعتني بالشك و إن كان في الوقت».[4]

در این مسئله هم دو فرع بیان شده است:

فردی کثیر الشک است و در ساعت دو بعدازظهر شک می کند که نماز ظهر را خوانده یا خیر و بعد ساعت 3 شک می کند که نماز ظهر را خوانده یا خیر و بعد ساعت 4 شک می کند که نماز ظهر را خوانده است یا خیر.

مقدمه: شک در کثیر الشک، گاهی در اجزاء نماز است، مثلا نمی داند بسم الله را گفته است یا خیر و... و گاهی در رکعات یا ارکان است، مثلا شک می کند که رکعت اول است یا دوم است یا شک می کند رکعت سوم است یا چهارم و... و گاهی در شرایط خارجیه نماز است، مثلا شک می کند که لباسش را درست تطهیر کرده است یا خیر و... و گاهی در اصل نماز می باشد، مثلا شک می کند که اصل نماز را خوانده یا خیر. محل بحث ما فقط قسم آخر است که شک در اصل نماز می باشد.

حال نسبت به کثیر الشک در اصل نماز، دو نظریه وجود دارد:

نظریه اول: مشهور می گویند حکم کثیر الشک در اصل اتیان به صلات، وجوب اتیان است و باید نماز را هر وقت شک کرد، بخواند.

سیدنا الاستاد هم قائل به همین نظریه می باشند و می فرمایند: «حكم كثير الشك في الإتيان بالصلاة و عدمه حكم غيره،فيجري فيه التفصيل بين كونه في الوقت و خارجه».[5]

سید در عروه هم قائل به همین نظریه است.

نظریه دوم: کثیر الشک لازم نیست به شک خود اعتنا کند و بالتبع لازم نیست نماز را بخواند.

محقق نراقی در مستند می فرمایند: «لو شكّ كثير الشك في أصل فعل الصلاة لا يلتفت إليه‌، و يبني على الفعل، كما صرّح به بعض مشايخنا المحققين، و تدلّ عليه العلّة المتقدّمة».[6]

برخی از حواشی عروه نظیر مرحوم حائری و مرحوم گلپایگانی می فرمایند لازم نیست کثیر الشک نماز را در زمان شک بخواند.