درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع:مورد ششم/شکوک لا اعتبار بها/شک در رکعت/شکوک در نماز

مورد ششم: «و منها- الشك في ركعات النافلة، سواء كانت ركعة كالوتر أو ركعتين فيتخير بين البناء على الأقل أو الأكثر، و الأول أفضل، و إن كان الأكثر مفسدا يبني على الأقل.و أما الشك في أفعال النافلة فهو كالشك في أفعال الفريضة يأتي بها في المحل، و لا يعتني به بعد التجاوز، و لا يجب قضاء السجدة المنسية و لا التشهد المنسي، و لا يجب سجود السهو فيها لموجباته».[1]

مورد ششم: شک در نوافل

مورد ششم از شکوکی که در نماز به آن اعتنا نمی شود، این است که سیدنا الاستاد می فرمایند: «و منها- الشك في ركعات النافلة».[2]

به شک در نمازهای مستحبی، اعتنا نمی شود، یعنی نماز مستحبی با آن شک، صحیح است.

توضیح این فرمایش قبل از بیان حکم آن، شک در نوافل چند مطلب توضیحی ذکر می شود:

مطلب اول: شک در نوافل در دو مرحله بحث می شود:

مرحله اول: شک در رکعات

مرحله دوم: شک در افعال

مثلا مشغول نافله ظهر است، تارة در نافله ظهر، شک در رکعات دارد، نمی داند این رکعت اول نافله است یا رکعت دوم نافله است یا اشتباها رکعت ثالثه نافله است، که همه شک در رکعت است.

و گاهی شک در نافله، شک در افعال است، مثلا در همین مثال، مشغول نافله ظهر است، داخل سوره شده است، شک می کند حمد را خوانده است یا خیر، یا داخل در رکوع شده است، شک می کند قرائت حمد در این رکعت نافله انجام شده است یا خیر که در شک در افعال مثل شک در فاتحه، سوره و... دو فرض دارد:

تارة قبل از تجاوز محل است مثل مثال اول.

و اخری بعد از تجاوز از محل است مثل مثال دوم.

فعلیه مباحث شک در نوافل در دو مرحله باید انجام شود:

مرحله اول: شک در رکعات

مرحله دوم: شک در افعال

این یک مطلب که فعلا بحث ما شک در رکعات است.

مطلب دوم: نوافل در نمازها چند قسم می باشند:

قسم اول: نمازهای نافله مستحبی که دو رکعتی می باشند. 99 و نیم درصد نمازهای نافله در اسلام، دو رکعتی است، مثل نافله صبح و ظهر و عصر و...

ضابط کلی 99 و نیم درصد نمازهای مستحبی در اسلام دو رکعتی است.

قسم دوم: نیم درصد در اسلام نوافلی داریم که بنابر یک قول، سه رکعتی است و بنا بر یک قول، یک رکعتی است.

برای این دو به نماز وتر مثال زده شده است که در آن دو احتمال بلکه دو قول است:

قول اول: اکثرا می گویند نماز شفع دو رکعت است و بعد از سلام آن، یک رکعت نماز وتر خوانده می شود.

این قول نماز وتر را منفصل از نماز شفع حساب می کنند.

بنا بر این قول، نماز وتر، یک رکعتی است.

قول دوم: بعضی می گویند نماز شفع و وتر متصل به هم هستند با یک سلام، در بین دو رکعت و یک رکعت، سلام انجام نمی گیرد.

بنا بر این قول نماز وتر نماز نافله سه رکعتی است.

همه این مثال را زده اند مثل تحریر که برای نماز مستحبی یک رکعتی به وتر مثال زده است و جواهر برای نماز مستحبی سه رکعتی به وتر مثال زده است: «و ثلاثيها كالوتر على القول بأنها ثلاث ركعات يجوز فيها الوصل و رباعيها كما في صلاة الأعرابي بل و صلاة جعفر (عليه السلام) على ما أرسل عن بعض القول به فيهما».[3]

نمازهای سه رکعتی مستحبی، مثل نماز وتر که سه رکعتی است و لازم نیست بین دو رکعت و یک رکعت، سلام بگوید.

این قول دوم نادر است.

بعضی می گویند نماز مستحبی چهار رکعتی داریم که مثال متعددی دارد مثل نماز اعرابی که می گویند مستحب چهار رکعتی است اما اختلافی است یا نماز جعفر را که جواهر مثال می زند برای چهار رکعتی.

بلکه یک نماز در شب عید غدیر آورده اند که یک نماز دوازده رکعتی با یک سلام مستحب است که البته مورد اختلاف است که هر دو رکعت به یک سلام یا هر دوازده رکعت به یک سلام. جواهر این را مثال نزده اند.

البته استحباب این نماز مشخص نیست اما از باب توسعه در ذهن بگویید نمازهای رکعتی اکثرا دو رکعتی و بعضی یک رکعتی و بعضی سه رکعتی و بعضی دوازده رکعتی است.

و الی ما ذکرنا اشار فی الجواهر بقوله: «نعم لا فرق في الحكم المزبور بين النوافل كلها ثنائيها كما هو المعظم منها و ثلاثيها كالوتر على القول بأنها ثلاث ركعات يجوز فيها الوصل و رباعيها كما في صلاة الأعرابي بل و صلاة جعفر (عليه السلام) على ما أرسل عن بعض القول به فيهما».[4]

می گوید فرقی نمی کند که نماز مستحبی دو رکعتی باشد یا سه رکعتی باشد یا چهار رکعتی باشد و حکم آنها یکسان است.

تا به حال دو مطلب روشن شد:

مطلب اول: اقسام شک در نوافل که گفتیم تارة رکعات است و اخری افعال است.

مطلب دوم: اقسام نوافل در اسلام یا دو رکعتی است یا سه رکعتی است یا چهار رکعتی است و علی احتمال ضعیف دوازده رکعتی است.

مطلب سوم: شک در نوافل لا یعتنی به، معنای لا یعتنی به چیست؟ شک در نوافل از شکوک بی اعتبار است، از شکوکی است که احکام شکوک صحیحه و باطله را ندارد.

مثلا تقدم الکلام مفصلا در بعضی از شکوک در نمازهای واجب، نماز باطل است، مثل شک در نماز مغرب یا شک در دو رکعت اول از چهار رکعتی ها و بعضی از موارد در شکوک صحیحه بنای بر اکثر واجب است، امثله آن تقدم الکلام و تقدم الکلام که یکی از احکام شکوک صحیحه، نماز احتیاط است، مثلا بین 2 و 3 اگر شک کرد، باید نماز احتیاط بخواند که تفصیل آن و مثالها گذشته است و در برخی از موارد در شکوک صحیحه، بنای بر اقل واجب است، در بعضی از اقسام شکوک صحیحه، فقط سجده سهو واجب است.

پس شک در فرائض چند حکم دارد:

1. بنای بر اکثر

2. احتیاط

3. بنای بر اقل

4. نماز احتیاط

5. فقط سجده سهو

بر این اساس، شک در نوافل، لا یعتنی به، یعنی وجوب بنای بر اکثر ندارد، نماز احتیاط ندارد، سجده سهو ندارد، وجوب بنای بر اقل ندارد، یعنی وجوب تعیینی بنای بر اکثر ندارد.

بگوئید شک در نوافل، موجب بطلان نیست به خلاف شک در فرائض، نماز احتیاط ندارد به خلاف فرائض، وجوب بنای بر اکثر یا اقل تعیینا ندارد بخلاف فرائض، سجده سهو در نوافل نیست به خلاف فرائض.

نتیجه اینکه مطلب سوم این شد که شک در رکعات فقط نه در افعال در نوافل، لا یعتنی به.

در این مورد در یک فرض روایات اختلاف دارد و آن فرض، شک در نماز وتر است، از بعضی از روایات استفاده می شود که اگر شک در نماز وتر کردید که مثلا نمی دانید رکعت اول است یا رکعت دوم، باید اعاده کرد.

یعنی شک در خصوص نماز وتر، گفته شده که باطل است و اگر به این روایات عمل کنیم، ضابط کلی بهم می خورد.

حال سوال این است که این روایات را چه باید کرد؟ آیا روایات را بگیریم و کلی صاحب جواهر را کنار بزنیم و یا کلی صاحب جواهر را بگیریم و روایات را کار دیگری کنیم که توضیح این مطلب در جلسه بعد خواهد آمد.