درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: صورت هشتم / شکوک باطله / شک در رکعت / شکوک در نماز صورت هشتم: شک در عدد رکعات

نکته اول: طرح این فرض بخاطر روایاتی است که در این فرض آمده است و الا از نظر علمی، داخل در شکوک سبعه است. بعضی از موارد داخل در صورت سوم است و بعضی از موارد داخل در صور دیگر است.

اگر نمی داند چند رکعت خوانده است، 1 و 2 باشد، داخل در صورت سوم است، 2 و 3 باشد داخل در صورت سوم است و بین 4 و بالاتر داخل در صور دیگر است.

نکته دوم: این شک، دو فرض دارد:

فرض اول: عدم علم مطلق است؛ مثلا فرد در حال قیام و مشغول به حمد است اما نمی داند رکعت اول است یا دوم یا سوم یا چهارم. حتی رکعت اول در این مثال معلوم نیست چون نمی داند رکوع و سجدتین آن آمده است.

فرض دوم: قدر متیقنی در بین است؛ مثلا فرد می داند یک یا دو رکعت خوانده است و شک در زائد است.

بین فقهاء در این دو فرض، یک اختلافی وجود دارد:

قول اول: این روایات فقط فرض اول را می گوید. چون این فرض معقول است.

قول دوم: این روایات فرض اول را نمی گوید، چون این فرض غیر معقول است.

نظر ما این است که این فرض معقول است اما نادر است، چون در روایات، امام فرموده اگر کسی نمی داند، نماز باطل است و اگر فرض اول غیر معقول است امام می گفت منظور، فرض دوم است.

مرحوم آقای خویی در ذیل این فرض دو بار می گویند معقول نیست که این حرف با روایات تنافی دارد، چون روایات می گوید معقول است اما به نظر ما نادر است.

مثلا این روایت ملاحظه شود: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ‌ ع قَالَ: إِنْ كُنْتَ لَا تَدْرِي كَمْ صَلَّيْتَ وَ لَمْ يَقَعْ وَهْمُكَ عَلَى شَيْ‌ءٍ فَأَعِدِ الصَّلَاةَ».[1]

در روایت دارد که نمی داند چند رکعت خواند و به هیچ طرف هم وهمش نمی رود.

منها: «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ: إِذَا شَكَكْتَ فَلَمْ تَدْرِ أَ فِي ثَلَاثٍ أَنْتَ أَمِ اثْنَتَيْنِ أَمْ فِي وَاحِدَةٍ أَمْ فِي أَرْبَعٍ فَأَعِدْ وَ لَا تَمْضِ عَلَى الشَّكِّ».[2]

اوضح احادیث این حدیث است: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَقُومُ فِي الصَّلَاةِ فَلَا يَدْرِي صَلَّى شَيْئاً أَمْ لَا قَالَ يَسْتَقْبِلُ».[3]

در این روایت دارد فردی در نماز است و نمی داند چه مقدار نماز خوانده است که حضرت می گویند دوباره بخواند.

حدیث 4 موید است: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ الرَّازِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: إِنَّمَا يُعِيدُ مَنْ لَمْ يَدْرِ مَا صَلَّى».[4]

1. علی بن نعمان که ثقه است.

2. علی بن نعمان جعفی که دلیل بر توثیق ندارد.

3. علی بن نعمان رازی دلیل بر توثیق ندارد.

پس کل این روایات حاکی از این است که اگر یک رکعت هم مشکوک بود، حکم وجوب اعاده است و نیاز نیست یک رکعت هم قدر متیقن باشد.

جواهر فرمایش راه گشایی دارند: «و منه بل و غيره يعلم إرادة ما يشمل الواحدة أيضا على معنى عدم إحرازها».[5]

می فرمایند احراز واحده هم نشده است.

پس این روایات به ضمیمه فرمایش علماء باید گفت مطلقا شامل جایی که عدد رکعات مشخص نیست می شود.

پس اختصاص این روایات به فرض اول، صحیح نمی باشد و شامل هر دو فرض می شود.

دلیل بر حکم اینکه هر دو فرض از شکوک مبطله است:

دلیل اول: ادعای اجماع کرده اند کما اینکه مستند و ریاض این ادعا را می کنند.

دلیل دوم: صحیحه صفوان، معتبره ابن ابی یعفور و... دلالت بر این دارد.

مطلب آخر این است که این صورت هشتم، نیاز به بحث نداشت، چون داخل در صور دیگر است، بعضی از موارد آن داخل در صورت سوم است و بعضی موارد داخل در صور دیگر است.

تا به حال شکوک مبطله بیان شد و نیم کلمه از آن استفاده می شود که هر جا پای یک یا دو در کار باشد، از شکوک باطله است و نیم کلمه دیگر در شکوک صحیحه مشخص می شود تا بتوان قاعده کلیه به دست آورد.

بحث بعد شکوک صحیحه است که در تحریر آمده است.