درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی
99/08/20
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: قسم اول / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز
«الصورة الأولى: الشك بين الاثنتين و الثلاث بعد إكمال السجدتين، فيبني على الثلاث و يأتي بالرابعة و يتم صلاته، ثم يحتاط بركعة من قيام أو ركعتين من جلوس، و الأحوط الأولى الجمع بينهما مع تقديم الركعة من قيام، ثم استئناف الصلاة».[1]
حکم پنجم در صورت اول: سیدنا الاستاد می فرمایند: «و الأحوط الأولى الجمع بينهما مع تقديم الركعة من قيام، ثم استئناف الصلاة».[2]
سه احتیاط در صورت اول بیان شده است:
1. هم نماز دو رکعتی نشسته بخواند و هم نماز یک رکعتی ایستاده بخواند.
2. نماز یک رکعتی قبل از نماز دو رکعتی بخواند.
3. بناء را بر اکثر بگذارد و نماز را تمام کند و یک نماز یک رکعتی و یک دو رکعتی بخواند و دوباره نماز را تکرار کند.
احتیاط اول که هر دو نماز احتیاطی را بخواند، هم یک رکعت در حالت قیام و هم دو رکعت نشسته، منشا این استحباب مشخص است، چون عمانی و جعفی قائل به تعین دو رکعت نشسته هستند و کسی که مقید است نظرش مخالف با علماء نباشد، خوب است در اینجا هم یک رکعت ایستاده بخواند و دو رکعت نشسته که هم به قول مشهور عمل کرده باشد و هم به قول جعفی و عمانی.
پس در جمع بین دو نماز احتیاطی، احتیاط مستحبی است و جهت آن عدم مخالفت با علماء است و الا اصل حرف کما اینکه دیروز گفتیم، دلیلی ندارد.
کسی نگفته این احتیاط وجوبی است و همه می گویند احتیاط مستحبی است و لذا تحریر می گوید الاحوط الاولی و نمی گوید احوط وجوبی.
احتیاط دوم این است که بناء را بر سه می گذارد و بعد از نماز، اول یک رکعت ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بخواند.
این احتیاط از این جهت است که آنچه مشهور می گویند، یک رکعت ایستاده است و اگر این را انجام داد و بعد دو رکعت نشسته، هیچ مشکلی پیش نمی آید اما اگر اول دو رکعت نشسته انجام بدهد و بعد یک رکعت ایستاده را انجام بدهد، یک مشکل پیش می آید و آن این است که اگر در واقع، یک رکعت ایستاده واجب بود، دو رکعت نماز نشسته، فاصله شده است.
جهت این احتیاط این است که کما ذکرناه عده ای زیادی قائل هستند که در این فرض ما هو الواجب رکعت ایستاده است، تعین جلوس را گفتیم بی اساس است، مهم تخییر بین یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته است، ادله تخییر جلسه قبل گذشت و اینها این ادله را قبول ندارند، اگر این ادله را قبول ندارند، باید بگویند احتیاط وجوبا یک رکعت ایستاده انجام بدهند.
جهت اینکه قبول ندارند، این بود که گفتیم روح مطلب به شک 3 و4 است و تخییر درست است اما عده ای این حرف را قبول ندارند، چون می گویند اگرچه در ما نحن فیه انقلاب است و شک در ما نحن فیه بقائا، بین 3 و 4 است اما هر انقلابی پذیرفته نیست، چون گاهی منقلب علیه و منقلب به دو چیز است و دو سبب دارد، مثلا شک بین 2 و 3 کرده است و نماز خواند و تمام کرد و بعد بچه ای گفت تو رکعت سوم را آورده بودی، در اینجا شک بین 2 و 3 یک چیز است و شک بین 3 و 4، یک چیز دیگر است و سبب آنها هم فرق دارد و یکی متولد از دیگری نیست.
حال ما نحن فیه از این قبیل نیست، بلکه ما نحن فیه انقلاب متولد است، منشا شک بین 3 و 4 این بود که یک شکی بین 2 و 3 داشت، یعنی به دنبال شک بین 2و 3 یک انقلابی به وجود آمد و آن شک بین 3 و 4 است، اگر شک بین 2 و 3 نبود، شک بین 3 و 4 پیدا نمی شد، پس شک بین 3 و 4، متوقف بر شک بین 2 و 3 است، به عبارت دیگر بقاء متولد از حدوث است. حال آیا ادله شکوک این قسم از انقلابات را شامل می شود یا خیر؟
حداقل لقائل ان یقال که اینجا انصراف وجود دارد.
حال این که بهترین وجه بود اگر از بین رفت، بقیه ادله مثل اجماع و... هیچ ارزشی ندارد.
در اینجا اگر تخییر را قبول نکردیم، باید بگوئیم احتیاط وجوبی این است که یک رکعت ایستاده مقدم بر دو رکعت نشسته است.
در اینجا دو مطلب باید دقت شود:
اول: ریشه انقلابی که گفتیم، در مستند است: «و قد يستدلّ على المشهور بصحيحة ابن أبي العلاء المتقدّمة، حيث إنّه يصدق حينئذ أنّه يستوي وهمه في الثلاث و الأربع، فتجوز له الركعتان جالسا بها، كما تجوز الركعة قائما بما مرّ. بل بخبر جميل الآتي، المصرّح بالخيار».[3]
در این صحیحه ابن ابی العلاء اینگونه در در شک بین 3 و 4 دو رکعت نشسته یا یک رکعت ایستاده بخواند و مرحوم نراقی می گوید شک بین 2 و 3، مساوی با شک بین 3 و 4 است و وقتی دو طرف شک مساوی باشد، در اینجا جایز است دو رکعت نشسته بخواند و همچنین جایز است یک رکعت ایستاده بخواند.
این کلام بسیار مجمل است و دیروز توضیح دادیم که چگونه شک بین 2 و 3 به شک بین 3 و 4 بر می گردد.
پس اصل این حرف از مرحوم نراقی است و شاید قبل از ایشان هم بوده است.
دوم: این احتیاط که یک رکعت ایستاده مقدم بر دو رکعت نشسته باشد، در عروه هم ذکر شده است: «و الأحوط اختيار الركعة من قيام».[4]
روی کلمه احوط، شش نفر از بزرگان حاشیه دارند و می گویند این احتیاط وجوبی است و 8 نفر هم می گویند احوط استحبابی است.
این اختلاف از اینجا پیدا شده است که ادله تخییر تمام است یا خیر، آیا توجیهی که ما کردیم طلبگی است یا فقیه می تواند روی آن حساب کرد.
شش نفر می گویند رکعت عن قیام را نباید ترک کرد و احتیاط وجوبی است.
مرحوم آقا ضیاء می فرماید: «لا يترك لقوّة ظهور الأمر به للتعيّن، و عدم تمامية إجراء حكم الفرع الآخر في المقام».[5]
ایشان می گویند رکعت ایستاده باید انجام شود چون ادله ظهور در تعین یک رکعت ایستاده دارد.
مرحوم فیروز آبادی می فرمایند: «لا يترك الاحتياط».[6]
مرحوم حائری می فرمایند: «لا يترك الاحتياط»[7] .
مرحوم آقای گلپایگانی می فرمایند: «لا يترك»[8] .
مرحوم آل یاسین بالاتر از احتیاط وجوبی می فرمایند: «لا يترك بل لا يخلو عن قوّة».[9]
مرحوم آقای خویی: «هذا الاحتياط لا يترك».[10]
همه می گویند در صورت اولی حداقل احتیاط وجوبی این است که یک رکعت نماز ایستاده باید انجام شود و این در شک بین 2 و 3 تعین دارد.
این هم راجع به احتیاط دوم.
احتیاط سوم این است که نماز را دوباره بخواند، حال منشا این احتیاط این است که کسی می خواهد به قول همه علماء عمل کند و عملش مطابق با همه علماء باشد، در شک بین 2 و 3، قائل به بطلان نماز داریم و آن نسبت به مرحوم صدوق است که گفتیم این دو اشکال دارد: اولا ایشان نمی گوید و ثانیا بطلان دلیل ندارد، اما فرد می گوید می خواهم جوری عمل کنم که به قول همه علماء عمل کرده باشم که می گوئیم در اینجا دوباره نماز را بخواند.
با این حرف، صورت اول از شکوک صحیحه تمام می شود که طولانی ترین صورت است.
صورت دوم: شک بین 3 و 4صورت دوم از شکوک صحیحه بر طبق تحریر: «الثانية: الشك بين الثلاث و الأربع في أي موضع كان، فيبني على الأربع و حكمه كالسابق حتى في الاحتياط إلا في تقديم الركعة من قيام».[11]
در این صورت، اولا جمله فی ای موضع کان است که در مقابل صورت اول است که می گفت بعد از اکمال سجدتین باشد در اینجا می گوید مطلقا، چون در شک بین سوم و چهارم، معقول نیست که سجدتین تمام نشده باشد، چون وقتی می گوئیم یقین به سه دارد، یعنی سجدتین تمام شده است، و منظور از ای موضع کان، این است که در حال قیام باشد یا در حال رکوع باشد یا در حال تشهد باشد یا قبل از سجدتین باشد یا بعد از سجدتین باشد.
بعد می فرمایند در شک بین 3 و 4 هم باید بناء را بر اکثر بگذاریم که توضیح آن جلسه بعد خواهد آمد.
