درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: قسم چهارم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

«الرابعة: الشك بين الاثنتين و الثلاث و الأربع بعد إكمال السجدتين، فيبني على الأربع و يتم صلاته، ثم يحتاط بركعتين من قيام و ركعتين من جلوس، و الأحوط بل الأقوى تقديم الركعتين من قيام».[1]

صورت چهارم از شکوک صحیحه، شک بین 2 و 3 و 4 بود، در این صورت به چند مطلب اشاره می شود:

مطلب اول: سیدنا الاستاد می فرمایند: «بعد اکمال السجدین».[2]

این تقیید واضح است، چون هر شکی که مربوط به دو رکعت اول نماز باشد، از شکوک مبطله است، فرق ندارد بین 2 و 3 باشد یا بین 2 و 3 و 4 و...

پس این صورت چهارم، اگر قبل از اکمال سجدتین باشد، نماز باطل است و اگر می خواهد از شکوک صحیحه باشد، باید بعد از اکمال سجدتین باشد بنا بر اختلافی که در مکان پایان یافتن دو رکعت است.

مطلب دوم: سیدنا الاستاد می فرمایند: «فیبنی علی الاربع».[3]

در بناء، دو نظریه است:

نظریه اول: مشهور و سیدنا الاستاد بلکه تقریبا اتفاقی است به غیر از ابن جنید می فرمایند بناء را بر اکثر می گذارد.[4] [5]

نظریه دوم: از ابن جنید[6] [7] حکایت شده است که بناء را بر اقل باید گذاشت.

ادله نظریه اول:

دلیل اول: اتفاق به غیر از ابن جنید

دلیل دوم: روایات عمار، شامل همه شکوک می شود و می گوید در همه شکوک باید بناء را بر اقل گذاشت، الا ما خرج، مثلا در شک بین 4 و 6، معلوم است که نمی شود بناء را بر اکثر گذاشت، حال ما نحن فیه در ما خرج نیست و باید بناء را بر اکثر بگذارد بخاطر اطلاق روایات عمار و بعضی دیگر از روایات.

پس شکی نیست که در صورت چهارم بناء را بر اکثر می گذاریم.

دلیل نظریه دوم: ابن جنید به روایات فابن علی الیقین تمسک کرده است.

اشکال اول: این روایات دلالت بر بناء بر اقل ندارد.

اشکال دوم: بر فرض که روایات دلالت بر بناء بر اقل داشته باشد، حمل بر تقیه می شود.

مطلب سوم: سیدنا الاستاد می فرمایند: «ثم يحتاط بركعتين من قيام و ركعتين من جلوس».[8]

در این مطلب، سه نظریه است:

نظریه اول: به مشهور نسبت داده شده است که گفته اند در شک بین 2 و 3 و 4، بناء را بر چهار می گذارد و تشهد را می خواند و سلام می دهد و برای علاج این صورت، نماز احتیاط می خواند و مشهور می گویند راه علاج، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نماز احتیاط نشسته می باشد.

نظریه دوم: به مرحوم صدوق جماعتی نسبت داده شده است که ایشان می گویند راه علاج این است که بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نماز احتیاط نشسته بخواند.[9] [10]

نظریه سوم: فرد بعد از نماز مخیر است بین اینکه دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته بخواند و بین اینکه یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته بخواند.

این نظریه از مرحوم مجلسی در روضة المتقین[11] [12] و صاحب حدائق ظاهر می شود، صاحب حدائق می فرماید: «و كيف كان فالظاهر في الجمع بين الأخبار المذكورة هو القول بالتخيير و ان لم يعلم به قائل من الأصحاب (رضوان الله عليهم)».[13]

همچنین مرحوم صدوق در فقیه[14] [15] هم قائل به این است.

نکته: جمله آخر حدائق که می گوید کسی از اصحاب معلوم نیست به این فتوا داده باشد، فی غایة الاشکال است چون مرحوم صدوق در فقیه قائل به این است و همچنین روضة المتقین هم ظاهرا قائل به همین باشد.

پس در اینجا سه نظریه وجود دارد.

دلیل نظریه اول (تعین دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته): دلیل بر این نظریه، دو طائفه از روایات است:

طائفه اول: روایات ما نقص که روایات عمار و... بود به این تقریب که در این روایات می گوید آنچه که نیامده است را بیاور، حال در ما نحن فیه احتمال می دهد این رکعت دوم باشد و دو رکعت کم آورده باشد و احتمال می دهد رکعت سوم باشد که یک رکعت کم آورده باشد.

حال در این کیفیت، ما نقص جبران شده است، چون اگر ما نقص، دو رکعت باشد، دو رکعت ایستاده جای آن را می گیرد و دو رکعت نشسته نافله می باشد و اگر ما نقص، یک رکعت باشد، دو رکعت نشسته، کار یک رکعت ایستاده را می کند و دو رکعت ایستاده نافله می باشد.

پس طائفه اول از روایات، دلیل بر نظریه اول در کیفیت نماز احتیاط می باشد.

طائفه دوم: روایاتی که در خصوص شک بین 2 و 3 و 4 وارد شده است که این روایات در باب 13 آمده است.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ لَا يَدْرِي اثْنَتَيْنِ صَلَّى أَمْ ثَلَاثاً أَمْ أَرْبَعاً فَقَالَ يُصَلِّي رَكْعَةً مِنْ قِيَامٍ‌ ثُمَّ يُسَلِّمُ ثُمَّ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ».[16]

مراد از ابی ابراهیم، امام کاظم است.

این روایت معتبره است و دلالتش واضح است که حکم صورت چهارم، دو رکعت نماز ایستاده و دو رکعت نماز نشسته است.

اشکال اول: این روایت صحیح نمی باشد، مرحوم صدوق این حدیث را از عبدالرحمن نقل می کند که در طریق احمد بن محمد بن یحیی العطار است و ایشان مجهول می باشد.

اشکال دوم: صاحب حدائق از مدارک نقل می کند: در روایات ما معهود و متعارف نیست که یکی از ائمه از امام دیگر سوال کند، مثلا امام رضا خدمت امام کاظم برسند و حکمی را سوال کنند یا امام کاظم خدمت امام باقر برسند و حکمی را سوال کنند و این معهود نبودن، موجب سقوط روایت و لو صحیحه باشد. حال در این روایت، امام کاظم از امام صادق سوال کرده است و این غیر معهود می باشد.

اشکال سوم: ما صدر عن الامام معلوم نیست، چون خود نسخ من لا یحضره الفقیه اختلاف دارد، حتی بعضی می گویند نسخه مخطوط شیخ صدوق هم اختلاف وجود دارد.

صاحب وسائل هم به این اشاره کرده است و گفته است که در بعضی از نسخه ها رکعتین است و در بعضی از نسخه ها رکعة است.[17] [18]

پس استدلال به این روایت بخاطر اختلاف متن، امکان ندارد.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ صَلَّى فَلَمْ يَدْرِ اثْنَتَيْنِ صَلَّى أَمْ ثَلَاثاً أَمْ أَرْبَعاً قَالَ يَقُومُ فَيُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ مِنْ قِيَامٍ وَ يُسَلِّمُ ثُمَّ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ مِنْ جُلُوسٍ وَ يُسَلِّمُ فَإِنْ كَانَتْ أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ كَانَتِ الرَّكْعَتَانِ نَافِلَةً وَ إِلَّا تَمَّتِ الْأَرْبَع‌».[19]

می گوید اگر دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته در شک بین 2 و 3 و 4 بخواند، هیچ خللی وارد نشده است و اگر دو رکعت کم بوده است، دو رکعت ایستاده جبران می کند و اگر یک رکعت کم بوده است، دو رکعت نشسته جبران می کند و اگر هیچی کم نبوده همه نافله است.

و للکلام تتمة سیاتی إن شاء الله.