درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: اعتبار اکمال سجدیتن در سه قسم/استثناء از سه قسم شکوک صحیحه/ شکوک صحیحه/ شک در رکعت/ شکوک در نماز

مسئله 2: «لو شك بين الثلاث و الأربع أو بين الثلاث و الخمس‌أو بين الثلاث و الأربع و الخمس في حال القيام و علم أنه ترك سجدة أو سجدتين من الركعة التي قام منها بطلت صلاته، لأنه راجع الى الشك بين الاثنتين و الزائدة قبل إكمال السجدتين».[1]

1. شکوک مبطله

2. شکوک صحیحه

3. شکوکی که به آنها اعتنا نمی شود.

بخش اول و دوم در ضمن 15 مسئله بیان شده است که مهم این دو بخش در مسئله یک بود که هم روایات زیادی داشت و همچنین قواعد زیادی داشت و در این مسئله شکوک صحیحه و باطله و شکوک اصلیه و الحاقیه و هدمیه همه بیان شده اند.

از مسئله یک که بگذریم، از مسئله 2 تا مسئله 15 که آخرین مسئله این دو بخش است، اکثر مسائل حرف علمی ندارد. مثلا در مسئله 2، 3 و 4 فقط بُعد تطبیقی دارد، هر کس مسئله یک را یاد گرفته است، این سه مسئله را سریع رد می شود و اگر آنجا را یاد نگرفته است در این سه مسئله معطل می شود.

بله بعضی از این مسائل، حرف علمی دارد.

حال اگر کسی دو قاعده مسئله 1 خوب یاد گرفته باشد، مسئله دو راحت می شود، آن دو قاعده این است:

اول: شک در دو رکعت اول، موجب بطلان است.

دوم: صورت دوم و ششم و هفتم تحریر از شکوک صحیحه است و یکی منصوص است و دو تای آن الحاقی است.

پس سه فرعی که در مسئله دوم بیان شده است که صورت دوم و ششم و هفتم شکوک صحیحه است، در هر سه صورت، استدراکی شده است و آن این است که در این سه صورت که گفتیم شک صحیح است، یک استثنائی دارد، مثلا شک بین 3 و 4 و شک بین 3 و 5 و شک بین 3 و 4 و5 که گفتیم همیشه صحیح است، یک استثنائی دارند.

در ابتداء می فرمایند اگر شک بین 3 و 4 شود (صورت دوم از شکوک صحیحه) یا شک شود بین 3 و 5 (صورت ششم از شکوک صحیحه) یا شک شودب ین 3 و 4 و 5 (صورت هفتم از شکوک صحیحه) نماز صحیح است، حال این سه صورت یک استثنائی دارد.

فرع اول: شک بین 3 و 4 در حال قیام

این استثناء را ما در صورت شک بین 3 و 4 ذکر می کنیم و آن استثناء این است که اگر دو خصوصیت بود، شک بین 3 و 4 از شکوک باطله می شود:

1. شک بین 3 و 4 در حال قیام باشد.

2. فرد یقین داشته باشد که یک سجده یا دو سجده قبل از قیامی که انجام داده است، نیامده است.

در اینجا باید ابتداءا سجده انجام شود و بعد فرد بلند شود، اما این دو سجده نیامده است.

پس در این فرع، بحث در این است که در شک بین 3 و 4 در حال قیام با علم به اینکه دو سجده یا یک سجده قبلش نیامده است.

حال در این نماز می فرمایند نماز باطل است، چون این شک به شک قبل از اتمام سجدتین است و شک در دو رکعت اول می شود که نماز باطل است.

1. احراز رکعت به چیست؟

2. چرا شک در دو رکعت اول نماز باطل است؟

3. چرا شک بین 3 و 4 در حال قیام و علم به نیامدن یک سجده یا دو سجده، به شک در دو رکعت اول نماز بر می گردد؟

پس فرع اول که یک سجده یا دو سجده در شک بین 3 و 4 نیامده است، در حقیقت شک در دو رکعت اول نماز است و نماز باطل است.

از این حرفها معلوم شد که این فرع، فقط بُعد تطبیقی دارد و با در نظر داشتن سه نکته بالا، حکم این فرع مشخص می شود و نیاز به مطلب علمی جدید و دلیل ندارد.

فرع دوم: شک بین 3 و 5 در حال قیام

فرد در حال قیام شک می کند که این رکعت سوم است یا رکعت پنجم است که اصل این شک از شکوک صحیحه است اما یک استثنائی دارد و آن استثناء این است که شک بین 3 و 5 در حال قیام با علم به اینکه دو سجده یا یک سجده قبل از قیام نیامده است.

در این صورت هم نماز باطل است، چون در حقیقت بر می گردد به شک قبل از اتمام سجدتین و شک قبل از اتمام سجدتین، به شک در دو رکعت اول نماز بر می گردد و باید گفت نماز باطل است.

فرع سوم: شک بین 3 و 4 و 5 در حال قیام

فرد در حال قیام شک می کند که این رکعت سوم است یا رکعت چهارم است یا رکعت پنجم است که اصل این شک از شکوک صحیحه است اما یک استثنائی دارد و آن استثناء این است که شک بین 3 و 4 و 5 در حال قیام با علم به اینکه دو سجده یا یک سجده قبل از قیام نیامده است.

در این صورت هم نماز باطل است، چون در حقیقت بر می گردد به شک قبل از اتمام سجدتین و شک قبل از اتمام سجدتین، به شک در دو رکعت اول نماز بر می گردد و باید گفت نماز باطل است.

نتیجه ما ذکرنا در مسئله دوم این شد که سه شک از شکوک صحیحه، استثنائی دارند و آن صورت دوم و ششم و هفتم می باشد و آن شک بین 3 و 4 در حال قیام با علم به ترک سجده و شک بین 3 و 5 در حال قیام با علم به ترک سجده و شک بین 3 و 4 و 5 در حال قیام با علم به ترک سجده و در این سه مورد، نماز باطل است. چون شک در قبل از سجده است و شک در دو رکعت اول نماز است که نماز باطل می باشد.

مسئله 3: «في الشكوك المعتبر فيها إكمال السجدتين‌لو شك في الإكمال و عدمه فان كان في المحل أي حال الجلوس قبل القيام أو التشهد بطلت صلاته، و إن كان بعد التجاوز عنه ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[2]

قبلا گفتیم شکوک صحیحه در بعضی از صورت های آن، صحت آنها مشروط است به اکمال سجدتین، اگر بعد از اکمال سجدتین بود، این شک صحیحه است و اگر بعد از اکمال سجدتین بود، این شک از شکوک باطله است.

1. قسم اول که شک بین دو و سه باشد که اگر بعد از اکمال سجدتین باشد، نماز صحیح است.

2. قسم سوم که شک بین دو و چهار باشد که اگر بعد از اکمال سجدتین باشد، نماز صحیح است.

3. قسم چهارم که شک بین دو و سه و چهار باشد که اگر بعد از اکمال سجدتین باشد، نماز صحیح است.

در این سه صورت گفتیم اگر شک بعد از اکمال سجدتین باشد نماز صحیح است.

حال در این مسئله می فرمایند اگر در این سه صورت، فرد در محل باشد و شک در اکمال سجدتین بود، در این صورت نماز باطل است، چون هنوز سجدتین کامل نشده است و به شک در دو رکعت اول بر می گردد که نماز باطل است.

پس در مسئله 3، یک استنثاء برای سه صورت ذکر شده است که توضیح آن جلسه بعد ذکر خواهد شد.