درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: انقلاب شک / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 8: «لو انقلب شكه بعد الفراغ إلى شك آخر‌كما إذا شك بين الاثنتين و الأربع و بعد الصلاة انقلب الى الثلاث و الأربع أو شك بين الاثنتين و الثلاث و الأربع فانقلب الى الثلاث و الأربع فلا يبعد لزوم ركعة متصلة في الفرع الأول و أشباهه، و لزوم عمل الشك الثاني في أشباه الفرع الثاني أي الثلاثي الأطراف الذي خرج أحد الأطراف عن الطرفية، هذا إذا لم ينقلب الى ما يعلم معه بالنقيصة كالمثالين المذكورين، و أما إذا انقلب إلى ذلك كما إذا شك بين الاثنتين و الأربع ثم انقلب بعد السلام الى الاثنتين و الثلاث فلا شك في أن اللازم أن يعمل عمل الشك المنقلب إليه، لتبين‌ ‌كونه في الصلاة و أن السلام وقع في غير محله، فيضيف الى عمل الشك الثاني سجدتي السهو للسلام في غير محله».[1]

مثلا اگر در حال قیام شک بین 2 و 4 کرد و بعد از سلام شک بین 3 و 4 کرد، در اینجا شک بین 2 و 4 چون دو طرف بیشتر ندارد، شک بسیط است و همچنین شک بین 3 و 4 هم شک بسیط است چون دو طرف بیشتر ندارد.

به این می گویند انقلاب البسیط الی البسیط.

در اینجا به یک نکته توجه داشته داشت: در انقلاب بسیط به بسیط، نوعا مخصوصا در مثال بالا، دو جهت مشترکه بین این دو شک بسیط است و یک جهت فارقه که این مطالب اینها را هم با هم مشترک کرده و هم مغایر با یکدیگر قرار داده است که اصطلاحا می گویند مغایر فی الجمله، مشارک فی الجمله.

جهاتی که اینها را مثل هم قرار داده است از این قرار است: یکی اینکه هر دو شک است و دیگری اینکه هر دو شک در احتمال نقصان است. مثلا شک بین 2 و 4 هم شک در آن است و هم احتمال نقصان است.

در شک بین 3 و4 هم شک در آن است و هم احتمال نقصان در آن وجود دارد.

به این دو ملاحظه شک البسیط الی البسیط مشترکان من الامرین.

در این دو شک منقلب و منقلب الیه یک جهت فارقی هم وجود دارد و آن جهت این است که متعلق شک در شک منقلب، دو رکعت است و در شک منقلب الیه، سه رکعت است.

متعلق شک در منقلب، 2 است و متعلق شک در منقلب الیه، 3 است.

در اینجا واضح است که متعلق شک فرق کرده است و در یکی منقلب 2 تا بود و در یکی 3 تا.

می توانید اینگونه بنویسید: شک البسیط الی البسیط از دو جهت مثل هم هستند و از یک جهت اختلاف دارند. پس ماهیت انقلاب شک بسیط به بسیط مماثلت از دو جهت و مفارقت از یک جهت است.

حال در اینجا چه باید گفت؟ آیا مطلقا صحیح است کما اینکه سید می فرماید یا مطلقا باطل است که جماعتی می فرمایند یا اینکه باید کار دیگری کنیم که سیدنا الاستاد این کار را انجام داده اند.

نظریه اول: مرحوم سید[2] می فرماید نماز مطلقا صحیح است، چون شک اول زائل شده است و شک دوم بعد از سلام است و اعتباری ندارد.

اشکال: این حرف صحیح نیست، چون بعد از سلام که شک حادث نداریم، چون از حیث شک و از حیث نقصان، اختلافی ندارد با شاک زائل و فقط اختلاف در متعلق بوده است که مهم نیست.

در اینجا همچنین احکام شک بین 2 و 4 را نمی توانید جاری کنید، چون ادله ای که می گوید اذا شککت بین الاثنتین و الاربع فابن علی الاربع، اختصاص به موردی دارد که شک، هیچ تغییری نکرده باشد و همانی که بوده، همان باقی است.

اگر این ادله ظهور در مستمر من حین الحدوث الی حین العلاج دارد، ما نحن فیه سرش بی کلاه است، چون شک مستمر نیست و شک شما تغییر کرده است و شک شما مباین با شکی است که حادث بوده است، تغییر از ناحیه متعلق آمد.

در نتیجه در این فرض یعنی انقلاب البسیط الی البسیط نه می شود احکام شک بعد از نماز را جاری کرد و نه می توان احکام شک در اثناء را جاری کرد.

حال در اینجا دو راه باقی می ماند.

نظریه دوم: نماز باطل است و باید اعاده شود، چون اشتغال یقینی فراغ یقینی می خواهد و یا اینکه صحیحه صفوان دلالت بر بطلان همه شکوک دارد الا ما خرج و این مورد ما نحن فیه، ما خرج نیست.

بعضی از معلقین عروه،[3] این راه را انتخاب کرده اند.

نظریه سوم: در انقلاب بسیط به بسیط، یکی از دو امر انجام می شود:

اول: یک رکعت دیگر به نماز اضافه شود، چون با این کار، یقین به فراغ حاصل می شود، به اینکه اگر نمازی که شک کرده، چهار رکعت بوده، این رکعت بی فایده است و اگر نماز سه رکعتی بوده، نماز کامل می شود سجده سهو برای سلام بیجا می خواند.

دوم: نماز را دوباره اعاده کند، چون نماز اول باطل بوده یا صحیح بوده، نماز دوباره خوانده شده به اینکه انصراف بدوی است و احتمال صحت نماز را می دهیم و احتمال وجوب البناء علی الاکثر را می گوئیم و قاعده فراغ می گوید دو رکعت متصلا اضافه کن یا نماز را اعاده کند.

سیدنا الاستاد نظریه سوم را انتخاب کرده است که می گوید می توانیم یک رکعت متصله اضافه کنیم یا نماز را اعاده کنیم.

حال عبارت تحریر را خودتان تطبیق کنید: «لو انقلب شكه بعد الفراغ إلى شك آخر‌كما إذا شك بين الاثنتين و الأربع و بعد الصلاة انقلب الى الثلاث و الأربع أو شك بين الاثنتين و الثلاث و الأربع فانقلب الى الثلاث و الأربع فلا يبعد لزوم ركعة متصلة في الفرع الأول و أشباهه، و لزوم عمل الشك الثاني في أشباه الفرع الثاني أي الثلاثي الأطراف الذي خرج أحد الأطراف عن الطرفية، هذا إذا لم ينقلب الى ما يعلم معه بالنقيصة كالمثالين المذكورين، و أما إذا انقلب إلى ذلك كما إذا شك بين الاثنتين و الأربع ثم انقلب بعد السلام الى الاثنتين و الثلاث فلا شك في أن اللازم أن يعمل عمل الشك المنقلب إليه، لتبين‌ ‌كونه في الصلاة و أن السلام وقع في غير محله، فيضيف الى عمل الشك الثاني سجدتي السهو للسلام في غير محله».[4]

خودتان بگوئید کدام مثال انقلاب بسیط به بسیط کدام مرکب به بسیط و کدام بسیط به مرکب است.

بعد مرحوم امام می فرمایند در یک فرض، یک رکعت متصله بیاورد که انقلاب بسیط به بسیط است (انقلاب شک بین 2 4و به شک 3 و4).

فلا یبعد، راه دوم فراغ یقینی را انتخاب کرده است که یک رکعت متصله بعد از نماز بخواند.

بعد می گویند اگر انقلاب مرکب الی البسیط یا انقلاب البسیط الی المرکب شد، طبق شک بسیط باید عمل کرد.

خلاصه اینکه ایشان می گویند در انقلاب مرکب الی البسیط یا انقلاب المرکب الی البسیط، به احکام شک بسیط عمل می شود و در انقلاب البسیط الی البسیط، یک رکعت نماز متصله آورده می شود.

نکته: در اینجا مرحوم امام قائل به تخییر بین اضافه یک رکعت متصله یا اعاده نماز است.

با این حرف سه فرض از انقلاب تمام می شود و بالتبع مسئله 8 به پایان می رسد.

مسئله 9 که چند فرض علم اجمالی مطرح می شود نسبت به انقلاب.

جلسه بعد چهارشنبه هفته بعد می باشد و تا آن زمان به مناسبت شهادت حضرت زهرا تعطیل می باشد.