درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در نمازهای مسافر مخیر / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 14: «لو كان المسافر في أحد مواطن التخيير فنوى القصر و شك في الركعات‌فلا يبعد تعيّن العمل بحكم الشك و لزوم العلاج من غير حاجة الى نية العدول، و لكن لا ينبغي ترك الاحتياط بالعمل بالشك بعد نية العدول و إعادة الصلاة».[1]

از ماذکرنا روشن شد که شک در این نماز، شک در نماز واجب دو رکعتی نیست، چون نماز دو رکعتی متعلق امر نیست، پس این نماز باطل نمی باشد با توضیحاتی که گذشت.

بحث به اینجا رسید که این نماز باطل نیست، اما چرا صحیح باشد؟

ادعا شده است که صحت این نماز از اخبار وجوب بناء بر اکثر استفاده می شود. مفاد این اخبار طبق ادعا این است که باید بناء را همیشه بر اکثر گذاشت الا ما خرج بالدلیل.

موضوع بناء، مطلق الصلاة است نه صلات چهار رکعتی.

این قانون کلی تخصیصاتی خورده است، نماز صبح از این قانون خارج شده است، چون ماهیت مستقله است، نماز مغرب از این قانون خارج شده است، نماز دو رکعتی در سفر از این قانون خارج شده است.

ملاحظه بفرمایید ما خرج از کل صلات، آنهایی بود که ماهیت مستقله دارند و متعلق امر می باشند، مثلا نماز صبح و مغرب خارج شده است، دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی هم خارج شده است، نماز مسافر هم خارج شده است.

و این موارد یا بخاطر روایات و دلیل خاص خارج شده است و یا بخاطر اجماع و اتفاق و اینها را از تحت فابن علی الاکثر خارج شدند.

پس موضوع نمازی است که نماز دو رکعتی واجب نباشد، حال در ما نحن فیه هم دو رکعت واجب نیست، چون دو رکعتی خارج از متعلق امر است و همچنین ما نحن فیه سه رکعتی هم نیست، و همچنین نماز قصر مسافر خارج است و در اینجا دو رکعت از خصوصیات فرد است نه از خصوصیات واجب.

پس من جانبٍ مفاد ادله فابن علی الاکثر این است نماز صبح یا مغرب یا دو رکعت اول از نمازهای چهار رکعتی یا نماز قصر نباشد، وجوب بناء بر اکثر دارد.

حال مورد بحث، از موارد استثناء نیست، چون قصر در اینجا، متعلق امر نیست و اصلا واجب نیست، بلکه جامع واجب است.

پس این نماز از مصادیق فابن علی الاکثر است.

حال این فرد شک کرده که رکعت دوم است یا رکعت سوم است، اینجا نماز صبح نیست، نماز مغرب هم نیست، دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی نیست، پس باید نماز را بناء بر اکثر بگذارد و باید بعد از نماز احکام شک بین 2 و 3 را انجام بدهد و نماز صحیح است.

حال این دو ادعا را از کل روایات ما تقدم باید به دست بیاورید، یعنی اینکه موضوع مطلق الصلاة است ما نحن فیه هم جزء این قسم است، باید ثابت شود.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ يَا عَمَّارُ أَجْمَعُ لَكَ السَّهْوَ كُلَّهُ فِي كَلِمَتَيْنِ مَتَى مَا شَكَكْتَ فَخُذْ بِالْأَكْثَرِ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَأَتِمَّ مَا ظَنَنْتَ أَنَّكَ نَقَصْتَ».[2]

و روایات دیگر.

و بعد باید سراغ روایاتی رفت که نماز صبح و مغرب و مسافر و دو رکعت اول چهار رکعتی را خارج کرده است.

پس تا به اینجا نظریه اول که می گفت باطل است، روشن شد و نظریه دیگر که می گفت نماز صحیح است، بیان شد.

حال به اول بحث می رسیم که آیا عدول در این نماز واجب است یا خیر؟ که سه نظریه است:

نظریه اول: عدول واجب است، مرحوم حکیم در مسئله 3 نیت، این نظریه را به مرحوم بحرالعلوم نسبت می دهند.

برای این نظریه دو دلیل ذکر شده است:

دلیل اول: کل روایات عمار که می گفت فابن علی الاکثر، وجوب بناء را معین می کند، پس عدول از قصر به اتمام واجب است تا بتوان نماز را تمام کند.

ادله شکوک می گوید اتمام نماز واجب است و این اتمام با عدول صورت می گرد، پس عدول واجب است.

اشکال: عدول واجب نیست، چون ادله شکوک، حکم وضعی را می گفت، طریق تصحیح صلات را به ما یاد داد و با حکم تکلیفی کار نداشت. کل روایات شکوک در مقام بیان طریقه تصحیح الصلاة است اما این تصحیح واجب است یا خیر، آن ادله این را نمی گوید و اگر نگوید، چرا عدول به اتمام واجب باشد.

دلیل دوم: ابطال صلات و قطع آن حرام است، قطع نماز واجب حرام است و برای قطع نشدن، باید به اتمام عدول کنیم تا اتمام شود، پس عدول واجب است. اگر عدول صورت گرفت، قطع نماز نشده است.

اشکال: اولا: ادله حرمت قطع صلات، شامل ما نحن فیه نمی شود، چون چنین اطلاقی ندارد، پس ادله قطع این را نمی رساند.

ثانیا: برای اتمام احتیاج به عدول نداریم و مجرد اینکه سلام نیامد، به خاطر ادله اولیه اتمام واجب است.

نظریه دوم: عدول واجب نیست و جایز است. اگر شما عدول کردی، کار خوبی کردی است چون ادله بناء علی الاکثر و اتمام می آید.

نظریه سوم: عدول قهری وجود دارد و نیاز به قصد آن نمی باشد. فرد مخیر بین سلام و حرکت بود، حال وقتی سلام نداد، حرکت است. پس عدول واجب نیست.

جمع بین نظریه سوم با دوم این است که عدول واجب نیست، از باب این است که عدول وجود دارد.

تا به حال چهار احتمال برای این نماز ذکر شد:

1. بطلان

2. صحت با عدول واجب

3. صحت با عدول مستحب

4. صحت بدون قصد عدول

این احتمالات بلکه اقوال اربعه در این مسئله بود.

بهتر این است که جلسه بعد حواشی مخالف متن عروه را بخوانیم تا ببنیم به ادله این اقوال منتقل می شویم یا خیر.