درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: الأصول العملية/أصالة البراءة /تاریخچه علم اصول

بررسی ادوار علم اصول فقه

علم اصول مهم ترین ابزار استنباط و اجتهاد فقهی می باشد و بدون آن عملیات استنباط امکان پذیر نخواهد بود. از مرحوم آیت الله میلانی نقل شده است: من لا اصول له لا فقه له.

برای علم اصول تعاریف متعددی از قدما و معاصرین ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

-مرحوم سید مرتضی: اعلم أن الکلام فی اصول الفقه انما هو علی الحقیقه کلام فی ادله الفقه، یدل علی انا اذا تاملنا ما یسمی بانّه اصول الفقه وجدناه لایخرج من أن یکون موصلا الی العلم بالفقه أو متعلقاته.[1]

-میرزای قمی: العلم بالقواعد الممهده لاستنباط الاحکام الشرعیه الفرعیه.

-مرحوم آخوند در کفایه الاصول: صناعه یعرف بها القواعد التی یمکن أن تقع فی طریق استنباط الاحکام او التی ینتهی الیها فی مقام العمل.

-مرحوم آیت الله بروجردی: القانون الذی یعد حجه فی الفقه.

-شهیدر صدر: العلم بالعناصر المشترکه فی عملیه استنباط الحکم الشرعی.[2]

-آیت الله سیستانی: ان موضوع علم الاصول هو القانون المتخذ حجه فی الفقه فتعریف علم الاصول هو العلم الباحث عن القانون المعتبر حجه فی الفقه.[3]

علم اصول در طول تاریخ از فراز و نشیب های متعددی عبور کرده به تدریج از سادگی و بساطت به پیچیدگی و توسعه تکامل یافته است.

ضرورت بحث از تاریخ علم و تطورات آن:

توجه به سیر تاریخی و تطورات هر علم قبل از شروع در علم ضروری به نظر میرسد و موجب آگاهی نسبت به چگونگی رشد و توسعه علم اصول در بستر تاریخ، آشنایی با اصولیون بزرگ شیعی و تاثیرگذاران در این علم و کتب برجسته اصولی خواهد شد. همچنین موجب آگاهی از علل و عوامل پیدایش مسایل علم و تصحیح و تکمیل روش های پژوهش در علم خواهد شد. در اثبات گزاره های علم با دست یابی به دیدگاهی محکم تر و استوار تر کمک می کند.شناخت لغزش های محققان پیشین در استدلال و احتراز از آنهاو موجب دوری از انحرافات مطروحه در علم خواهد شد.

ادوارعلم اصول در بستر زمان:

مرحوم شهیدر صدر در المعالم الجدیده(ص110) و آیت الله سیستانی در الرافد(ص15) سه دوره

دکتر گرجی(ادوار اصول فقه) و آیت الله جناتی(ادوار الاجتهاد) و محمد رضا ضمیری در دانشنامه اصولیان شیعه هشت دوره(دوره تاسیس، تصنیف، اختلاط، کمال و استقلال، رکود، نهضت مجدد، دوره ضعف، دوره جدید)

و استاد قائنی در علم الاصول تاریخا و تطورا(ص69) چهار دوره برای علم اصول ذکر کرده اند.

نظر برگزیده: در چهار دوره کلی می توان علم اصول را تقسیم بندی کرد، گرچه در هردوره ممکن است علم اصول فراز و نشیب هایی داشته باشد..

    1. دوره تاسیس(عصر تشریع و حضور/ از زمان صادقین(ع) تا ابتدای دوره غیبت کبری قرن چهارم )

    2. دوره تدوین کتب اصولی(از ابتدای دوره غیبت تا پیدایش اخباریگری در قرن یازدهم )

    3. دوره رکود علم اصول و پیدایش مکتب اخباریگری(اوائل قرن یازدهم تا اواخر قرن دوازدهم )

    4. دوره شکوفایی و تکامل علم اصول(ابتدای قرن سیزدهم با ظهور آراء و افکار وحید بهبهانی و شیخ اعظم انصاری )

دوره تاسیس(عصر تشریع و حضور ائمه اطهار(ع)):

به جهت روایت معروف امام صادق(ع): انّما علینا أن نلقی الیکم الاصول و علیکم أن تتفرّعوا.[4] و علینا القاء الاصول و علیکم أن تتفرعوا.[5] مشهور اصولیون تاسیس علم اصول فقه را به امام صادق علیه السلام نسبت می دهند.

اشاره به مباحث اصولی در روایات ائمه اطهار(ع):

در الفصول المهمه فی اصول الائمه شیخ حرعاملی، اصول آل الرسول الاصلیه اثر هاشم بن زین العابدین خوانساری و اصول الاصلیه اثر عبدالله حسینی شبّر و الاصول الاصلیه اثر فیض کاشانی قواعد و اصول به جامانده ار ائمه اطهار(ع) جمع آوری شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

-تاسیس قاعده و اصل و تطبیق فروع بر آن: علینا القاء الاصول و علیکم بالتفریع.[6]

-لزوم تحصیل علم به احکام شرعی و بی اعتباری ظنون غیر معتبر ...من أفتی الناس بغیر علم و لا هدی لعنته ملائکه الرحمه و ملائکه العذاب و لحقه وزر من عمل بفتیاه...[7]

-حجیت ظواهر ...أن المسح ببعض الراس لمکان الباء...[8]

-تعارض اخبار ...سالت اباجعفر ع فقلت جعلت فداک یأتی عنکم الخبران و الحدیثان المتعارضان فبأیّهما آخذ ؟ فقال ع یا زراره خذ بما اشتهر بین اصحابک و دع الشاذ النادر...[9]

-عدم حجیت قیاس و رأی قال علی(ع) ایاکم و القیاس فی الاحکام فإنه اول من قاس ابلیس.[10]

-اصل برائت قال رسول الله وضع عن امّتی تسعه خصال الخطا و النسیان و ما لایعلمون...[11] و قال الصادق ع: ما حجب الله علمه عن العباد فهو موضوع عنهم.[12]

-استصحاب لاینقض الیقین بالشک، قال علی ع من کان علی یقین فشک فلیمض علی یقینه فان الشک لاینقض الیقین.[13]

-احتیاط روایت عبدالرحمن بن حجاج...اذا اصبتم مثل هذا فلم تدروا فعلیکم الاحتیاط حتی تسألوا عنه فتعلموا.[14]

-ناسخ و منسوخ قال الصادق ع...ان الحدیث ینسخ کما ینسخ القرآن.[15]

-عام وخاص قال علی ع قد کان یکون من رسول الله الکلام له وجهان کلام عام و کلام خاص مثل القرآن...[16]

-اجتهاد و تقلید ...و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فانهم حجتی علیکم...[17] و فاما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه مخالفا علی هواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه...[18]

-اخذ به اخبار ثقات ...افیونس بن عبدالرحمن ثقه آخذ عنه ما احتاج الیه من معالم دینی فقال نعم.[19]