درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

برای بسیاری از روات و اصحاب در کتب تراجم و رجالی رساله های اصولی ذکر شده است گرچه اصل آن کتب و رسائل به دست ما نرسیده است و خود این امر حکایت از توجه و اهمیت مسائل و قواعد اصولی در عصر معصومین ع دارد. به برخی از آنها اشاره می شود:

-هشام بن حکم(متوفی 179 ق )(رساله فی الالفاظ /رجال نجاشی ص423 /1164)

-یونس بن عبدالرحمن(م 183 ق )(اختلاف الحدیث /رجال نجاشی ص 446 )

-محمدبن ابی عمیر(م 217ق)(اختلاف الحدیث /رجال نجاشی ص 327)

-دارم بن قبیصه(الوجوه و النظائر، الناسخ و المنسوخ /رجال النجاشی ص162)

-حسن بن علی بن فضّال(م 224ق)(الناسخ و المنسوخ /رجال النجاشی ص36)

-ابویوسف یعقوب بن اسحاق سکیت(م 244 ق)(کتاب الالفاظ و ما اتفق لفظه و اختلف معناه/رجال نجاشی ص 449 )

-ابوسهل نوبختی(م 311 ق )(کتاب الخصوص و العموم، ابطال القیاس و نقض اجتهاد الرأی راوندی.

-فضل بن شاذان(م 260 ق)(رساله اجتماع الامر و النهی /رجال نجاشی ص 62)

-احمد بن محمد بن عیسی(الناسخ و المنسوخ /رجال نجاشی ص 62 )

-علی بن ابراهیم بن هاشم(ناسخ و منسوخ /رجال نجاشی ص 260 )

نگارش مباحث هر علمی در آغاز با تک نگاری و رساله هایی در برخی از موضوعات و مسائل مهم آن شروع می شود، آن گاه پس از تهیه مجموعه ای از مباحث و موضوعات هماهنگ و متناسب با یک محور زمینه برای ساماندهی و تاسیس یک علم فراهم می شود. علم اصول فقه نیز در ابتدا به موضوعات مهم فقهی که فقها را دچار سرگردانی کرده بود همچون مسأله قیاس و رای و ناسخ و منسوخ و اختلاف احادیث و... به صورت رساله ها و تک نگاریها شروع شد.

-تالیف کتب حدیثی توسط راویان و اصحاب مانند اصول اربعه ماه

-تمسک به احادیث معصومین پس از تمسک به قرآن برای استنباط احکام

-معهد علم اصول در دوره اول مدینه منوره، کوفه و قم بوده است

-تطبیق کلیات بر جزییات توسط برخی از اصحاب که از خبرویت بیشتری برخوردار بودند.

-اجتناب از قیاس و استحسان و رای شخصی در مکتب فقهی اهل بیت(ع)

-ارتباط مردم با رسول خدا و ائمه اطهار(ع)

-بساطت و سادگی مسائل و نبودن فقه اجتهادی به صورت فن و علم خاص

-وجود اصحاب و رواتی که مسائل شرعی را مطابق آنچه از ائمه اطهار شنیده بودند پاسخ می دادند.

-موردی بودن مسائل و نبودن مسائلی که دارای نص خاص و روایت نباشد.

-نبودن مسائل مستحدثه و جدید

-عدم نیاز اجتهاد به بحث های استدلالی و اجتهادی و عدم نظریات متنافی و متضاد میان اصحاب و فقها

سیوطی:(الشافعی 204 ق أول من دوّن علم الاصول ) الوسائل فی مسامره الاوائل ص102

سه گروه اهل سنت را موسس و پایه گذار علم اصول می دانند:

-علمای اهل سنت

-اخباریون

-برخی از علما که قائلند چون نیاز به اجتهاد در اهل سنت سبقت بر شیعه داشته لذا ابتدا آنها علم اصول را تاسیس کردند.

دوره تدوین کتب اصولی و آغاز دوره اجتهاد مصطلح در حیات فقهی شیعه از اواخر غیبت صغری(329ق) شروع می شود، در این دوره فقه روایی جای خود را به فقه استدلالی و اجتهادی می دهد و مجتهدان و فقهای بزرگ شیعه به جای محدثان و راویان طلایه داران استنباط و اجتهاد فقهی می شوند.خود این دوره فراز و نشیب های گوناگونی را پشت سر گذاشته است و می توان این دوره را خود در سه دوره و بازه زمانی تقسیم نمود.

الف.دوره شروع تدوین کتب اصولی و آغاز اجتهاد مصطلح در مکتب شیعی

ب.دوره تقلید و عظمت علمی شیخ طوسی و رکود اجتهاد(460 تا 598 ق )

ج.دوره تجدید حیات فقهی و اجتهاد(از ابن ادریس حلی تا آغاز اخباری گری)

با دوری از عصر تشریع و از بین رفتن قرائن حالیه و مقالیه، پیدایش مسائل جدید، در دسترس نبودن اصول اربعماه، ورود احادیث جعلی کلام شارع نیاز به قواعد کلی برای استنباط و عملیات استنباط در جامعه شیعی پیدا شد. ابن ابی عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی(عمل به خبرواحد و استدلالات عقلی و حجیت قیاس ) فقه را از شکل نقل متون روایی خارج کردند و اجتهاد و استنباط مصطلح را گسترش دادند و می توان آنها را طلایه داران عصر اجتهاد شیعی دانست، در این دوره حرکت اهل حدیث متوقف گردید.

-شیخ مفید(326-413ق)اولین متکلم بغداد اولین کتاب اصولی را تدوین نمود(التذکره باصول الفقه )

ویژگیهای کتاب اصولی شیخ مفید: جامع بودن(مباحث الفاظ، حجج، تعارض اخبار، اجماع، قیاس، ناسخ و منسوخ، استصحاب و...) ؛اختصار ؛استدلالی نبودن، آموزشی بودن با مثال های قرآنی، اصول بر محور ادله، تاثیر پذیری از استدلالات عقلی ابن جنید و عمانی.

این کتاب تا زمان علامه حلی یگانه کتاب در تعلیم علم اصول بوده است، شیوه اجتهادی شیخ مفید روشی معتدل و میانه بین روش حدیثی شیخ صدوق و روش اجتهادی قیاسی ابن جنید بود.

-سید مرتضی(355-436 ق)(الذریعه الی اصول الشریعه در دو جلد)(گستردگی، استدلالی بودن، بیان آرای مختلف، تهذیب و پالایش مسائل اصولی از مسائل ادبی و کلامی و اعتقادی، نوگرایی و نقد آرای مخالفان، اهمیت دادن به جایگاه عقل و پرهیز از جمودگرایی و اخباریگری، اشاره به مبادی علم اصول در مقدمه، عدم حجیت خبر واحد، اهمیت بیشتر به اجماع و دلیل عقلی.

برخی آرای اختصاصی: استعمال علامت حقیقت است، استعمال در بیشتر از یک معنا جایز است، هیچ یک از مفاهیم جز مفهوم حصر حجیت ندارد، خبر واحد بدون قرینه حجیت ندارد.

-شیخ طوسی(385-460 ق)(العده فی اصول الفقه)(12 باب دارد مقدمات در ماهیت و موضوع علم و..، اخبار، اوامر، نواهی، عام و خاص، مجمل و مبین، ناسخ و منسوخ، افعال، اجماع، قیاس، اجتهاد، حظر و اباحه)

ویژگیهای منج اصولی شیخ طوسی: محور مباحث اصولی را خطاب قرار داده است، موضوع علم اصول را ادله فقه دانست، استفاده از قواعد کلامی همچون قاعده لطف، تکلیف ما لا یطاق، حسن و قبح و مصالح و مفاسد و../جامع بودن در ادله، استفاده از مثال های قرآنی، تمسک به استدلالت عقلی، حجیت خبر واحد، اجماع لطفی، تمسک به ادله قرآنی، اهتمام به فقه مقارن، اعتماد بر اجماعات.

-ویژگیهای این دوره اختلاط مباحث اصولی با کلامی و ناظر بودن به اصول عامه و تاکید ویژه بر دلیل عقلی و مرکزیت حوزه بغداد است.همچنین بحث های رایج اصولی در این دوره، بحث خبر واحد، ناسخ ومنسوخ، قیاس، حظر و اباحه، مقدمه واجب، نهی از ضد، عام و خاص و استصحاب حال می باشد.

عملیاتی کردن اجتهاد با استفاده از قواعد اصولی به شکل گسترده و وسیع از شیخ طوسی شروع شد. شیخ طوسی با ایجاد نهضت علمی و نگارش کتاب هاب مختلف در فقه و اصول و حدیث و رجال و تفسیر و تربیت شاگردان فراوان موج عظیمی در فقاهت و تفکر شیعی ایجاد کرد.عظمت علمی شیخ طوسی باعث شد که تا بیش از یک قرن همه اوساط علمی تبعیت و تقلید از او داشته باشند.گرچه ابن زهره در این دوره کتاب غنیه النزوع را نگاشت ولی بیشتر نظراتش تحت تاثیر آرای سید مرتضی بود و لذا نتوانست جو تقلیدی حاکم بر آن عصر راشکست دهد.

صاحب معالم: ان اکثر الفقهاء بعد الشیخ الطوسی کانوا یقلدون فتاوی الشیخ لاعتقادهم بشخصیته العلمیه و حسن ظنهم به.