درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: الأصول العملية/أصالة البراءة /دوره تجدید حیات فقهی و اجتهاد

ج.دوره تجدید حیات فقهی و اجتهاد (از ابن ادریس حلی 598 ق تا آغاز اخباری گری)

ابن ادریس حلی: طلایه دار دوره مجدد اجتهاد شیعه می باشد، وی خط بطلان بر دوره تقلید از شیخ طوسی کشید و اعلام کرد: لا اقلّد الا الدلیل الواضح و البرهان اللائح.[1]

(علم احکام وشریعت را معطل گذاشته اند و بدان بی رغبت شده اند و میدان علم از رقابت خالی شده است و بزرگان روزگار ما از سر نادانی یا مصلحت سنجی در گشودن ابواب گفتگو و بحث علمی کوتاهی می کنند...)

از امتیازات مکتب اجتهادی ابن ادریس حلی می توان به زدودن غبار رکود و تقلید و احیای روح تحقیق و استدلال، انتقادات علمی از شیخ طوسی و عدم حجیت خبر واحد و استدلال به برائت عقلی اشاره نمود.در این دوره مباحث منطقی و برخی از مسائل اصولی اهل سنت وارد اصول فقه شیعی شد.(علم گرایی و عدم حجیت ظنون و خبر واحد موجب علم و عمل نیست، تمسک به دلیل عقلی به عنوان دلیل رابع، دلیل احتیاط در عرض ادله اربعه)

مرحوم مظفر: و اول من وجدته من الاصولیین یصرح بالدلیل العقلی الشیخ ابن ادریس.

مقدمه السرائر: فان الحق لایعدو اربع طرق اما کتاب الله او سنه رسوله المتواتره المتفق علیها او الاجماع او دلیل العقل فاذا فقدت الثلاثه فالمعتمد فی المسائل الشرعیه عند المحققین الباحثین عن ماخذ الشریعه التمسک بدلیل العقل فیها.[2]

-محقق حلی(602-676) در معارج الاصول اصطلاحات فلسفی نظیر علت و معلول، ترجیح بدون مرجح، دور، ماهیت، امکان ذاتی، مقتضی و مانع و تناقض را وارد کتب اصولی شیعه نمود و رنگ عرفی اصول به فلسفی تبدیل شد.کتاب شرایع و معارج الاصول محقق حلی جزء کتاب های درسی حوزه های علمیه شد.

-علامه حلی(648-726ق) دو کتاب اصولی مبادی الوصول و تهذیب الاصول را تدوین نمود.کتاب تهذیب الوصول تا قبل از معالم کتاب درسی حوزه ها شد.(نگاه به اصول مقارن و تحت تاثیر اصول عامه) ابداع اصطلاح جدید برای مفهوم اجتهاد(تلاش و کوشش برای استخراج حکم شرعی از ادله آن) علامه حلی و فاضل تونی علم اصول را از مسائل کلامی پاکسازی کردند.

-شهید اول(734-786ق) القواعد و الفوائد، شهید اول اولین کسی است که در شیعه مباحث اصولی را به صورت قاعده مطرح کرد.

-محقق کرکی(868-940) رساله طریق استنباط الاحکام(راههای رسیدن به ادله اربعه و احکام شرعیه را مطرح کرده است،پایه گذار فقه حکومتی)

-شهید ثانی(911-966) کتاب تمهید القواعد(قواعد ادبی و اصولی) مباحث اصولی را به صورت قاعده در صد مورد مطرح نموده است

-شیخ حسن صاحب معالم(959-1011 ق) کتاب معالم الدین و ملاذ المجتهدین(فائده گرایی در طرح مباحث اصولی، توجه ویژه به مباحث لغوی و الفاظ،نقد مبانی سید مرتضی در حقیقت استعمال و اشتراک، پرداختن به بحث اقسام وضع و تواتر معنوی برای اولین بار در کتب اصولی، تمسک به دلیل انسداد برای حجیت خبر واحد، اثبات مسائل علمی و اصولی با خبر واحد)

-شیخ بهایی(953-1030ق): کتاب زبده الاصول

-در این دوره شرایع محقق حلی جای نهایه شیخ طوسی در فقه را گرفت و کتب اصولی مفصلی همچون مبادی الوصول و تهذیب الاصول علامه حلی و معالم الاصول حسن بن شهید ثانی رونق گرفت.تدوین موسوعات فقهی جامع، علم رجال و درایه و قواعد فقهیه و فقه مقارن وتوجه بیشتر به فقه معاملات از ویژگیهای این دوره است

-معهد علم اصول در دوره دوم بغداد، نجف اشرف و حله بوده است.

-تدوین قواعد فقهی توسط علامه حلی در قواعد الاحکام و سپس شهید اول در القواعد و الفوائد

-تنویع اخبار به چهار قسم صحیح و حسن و موثق و ضعیف توسط ابن طاووس

-ظهور موسوعات رجالی مانند مجمع الرجال قهبایی و منهج المقال و...

3.دوره شیوع اخباری گری و رکود علم اصول(1030 تا 1180 ق)

محمد امین استرآبادی م 1036 پرچمدار اخباری گری بود با نوشتن کتاب الفوائد المدنیه به مبارزه با اصولیان شیعه پرداخت و اخباری گری را در ایران، بحرین و عراق گسترش داد.او بر این عقیده بود که اجتهاد مصطلح یعنی کنارگذاشتن اخبار و روایات و تبعیت از ادله عقلیه ظنیه و اهل سنت.

الفوائد المدنیه ص 30(اول من غفل عن طریقه اصحال الائمه و اعتمد علی فن الکلام و علی اصول الفقه المبنیین علی الافکار العقلیه المتداولین بین العامه فیما اعلم محمد بن احمد بن الجنید العامل بالقیاس و حسن بن علی بن ابی عقیل العمانی المتکلم..)(دوازده فصل دارد، مقدمه بررسی اجتهاد و دلایل اصولیون، فصل اول بطلان استنباط های ظنی، فصل دوم انحصار دلیل مسائل شرعی در روایات معصومین، سوم اثبات محال بودن مجتهد مطلق، چهارم ابطال تقسیم مردم به مقلد و مجتهد، پنجم پدبد آمدن دلیل ظنی بر مبنای اهل سنت، ششم بستن ابوابی که عامه برای استنباط های ظنی گشوده اند، هفتم مرجع مردم در فتوا و قضا، هشتم پاسخ به سوالاتی که متوجه اخباریون است، نهم تصحیح احادیث شیعه، دهم اصطلاحات مورد ابتلا عموم مردم، یازدهم بیان اشتباهات معتزله و اشاعرع، دوازدهم اشتباهات فلاسفه و حکما)(روش انتقادی، تتبع فراوان، اصول برگرفته شده از روایات، اعتماد بر روایات و قرائن بر قطعیت آنها، حرمت اجتهاد)

-زین الدین علی بن سلیمان بن درویش(ناشر علم حدیث در بحرین)

-علامه مجلسی اول(محمد تقی)

-میرزا محمد اخباری(1178-1232 ق)

-ملامحسن فیض کاشانی(1007-1091 ق)(الاصول الاصلیه بررسی شیوه تفقه و کیفیت استنباط با ده اصل اساسی از قران و روایات ونیازی دیگر به قواعد ابداعی عامه نیست.

-شیخ حرعاملی(1033-1104ق)

-شیخ یوسف بحرانی(صاحب حدائق 01107-1186 ق)(تقریب میان شیوه اخباری و اصولی)

-محدث سید نعمت الله جزایری(1050-1112ق)

علل پیدایش و شیوع اخباریگری:

-پیش گامی اهل سنت در اجتهاد و علم اصول فقه و اینکه علم اصول از عامه است.

-پیروی اصولیون شیعه از استدلالات اصولی عامه

-رواج مباحث عقلی فلسفی میان اصحاب امامیه

-گفتار عوام پسندانه اخباریون

-حمایت صفویه از اخباریون

-تلقّی نادرست اخباری ها از اجتهاد اصولی و بدعت خواندن اجتهاد

شیوع اخباری گری:(و قد کانت بلدان العراق سیما المشهدین الشریفین مملوه قبل قدومه من معاشر الاخباریین بل و من جاهلیهم و القاصرین حتی ان الرجل منهم کان إذا اراد حمل کتاب من کتب فقهائنا حمله مع مندیل) منتهی المقال ج 6 ص 178

اخباریگری موجب سدّ باب اجتهاد و رکود جدی آن و جلوگیری از فهم قرآن و ادله عقلیه قطعیه شد.

همزمان در غرب نیز مکتب حس گرایی گسترش پیدا می کند که حجیت و اعتبار عقل را در مسائل علمی انکار می کند و تجربه و حس را تنها راه قابل اعتماد برای کشف مسائل علمی می دانند.

برخی فوائد گسترش اخباریگری:

-تالیف و تنظیم جوامع روایی شیعه همچون بحارالانوار، الوافی، وسائل الشیعه و تفسیر برهان

-جلوگیری از پاره ای از افراط های اصولیون در استفاده از ادله ظنیه

-تقویت و استحکام هرچه بیشتر مبانی اصولی پس از این دوره و برطرف کردن برخی نواقص و کاستی ها

-توجه مجتهدان به بازسازی و ترمیم همه جانبه مبانی و قواعد اصولی برای جلوگیری از انحراف

اختلاف مسلک اخباری با مکتب اصولی شیعه:

-اختلاف در منابع احکام(قرآن، اجماع، عقل)

-اعتبار احادیث(قطعیت اخبار کتب اربعه)

-مخالفت با تنویع احادیث

-عدم حجیت ظواهر کتاب

-در تعارض روایات قائل به اخذ به مرجحات هستند نه جمع عرفی

-عدم حجیت اجماع

-عدم حجیت دلیل عقلی

-دانش اصول

-عدم جریان اصاله الاباحه در شبهات

-تقلید، همه مقلد امام معصوم اند و عمل به قول همه راویان احادیث

علل افول اخباریگری:

-موضع گیری های تند و افراطی اخباریون

-پیدایش مجموعه ها و جوامع روایی و حدیثی شیعه

-عدم تدوین منهج فقهی جامع در اطار تفکر اخباریگری

-تلاش ها مبارزات علامه وحید بهبهانی با تاسیس مدرسه اصولی کربلا و تربیت شاگردان مبرز(تدریس بیش از بیست بار معالم الاصول و حاشیه برآن)

-زمینه سازی و تمایلات اصولی صاحب حدائق (الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة؛ ج‌1، ص: 167)

المقدمة الثانية عشرة في الإشارة إلى نبذة من الكلام في أحوال المجتهدين من أصحابنا و الأخباريين.

و بها تختتم ما أردنا إيراده من المقدمات و قصدنا إحرازه من المتممات، تيمنا بهذا العدد الشريف و تبركا بهذا العقد المنيف، اعلم انه قد كثرت الأسئلة من جملة من الطلبة عن الفرق بين المجتهد و الاخباري و أكثر المسئولون من وجوه الفروق، حتى أنهاها- شيخنا المحدث الصالح الشيخ عبد الله ابن صالح البحراني(نور الله مرقده) في كتاب منية الممارسين في أجوبة مسائل الشيخ ياسين- إلى ثلاثة و أربعين.

و قد كنت في أول الأمر ممن ينتصر لمذهب الأخباريين، و قد أكثرت البحث فيه مع بعض المجتهدين من مشايخنا المعاصرين، و أودعت كتابي الموسوم بالمسائل الشيرازية مقالة مبسوطة مشتملة على جملة من الأبحاث الشافعية و الاخبار الكافية تدل على ذلك و تؤيد ما هنالك.

إلا ان الذي ظهر لي- بعد إعطاء التأمل حقه في المقام و إمعان النظر في كلام علمائنا الأعلام- هو إغماض النظر عن هذا الباب و إرخاء الستر دونه و الحجاب، و ان كان قد فتحه أقوام و أوسعوا فيه دائرة النقض و الإبرام... .

اصولیان در این دوره:

-سلطان العلماء(1001 -1064 ق) حاشیه علی معالم الاصول

-فاضل تونی(م 1071 ق) وافیه(دسته بندی جدید مباحث اصولی تفکیک مباحث لفظی و عقلی اصول و...،آموزشی بودن، حذف مطالب کم فائده، دفاع از روش اصولیون، متقن نمودن استدلالهای اصولی، نقد آرای اخباریون در احتیاج به علم اصول و جواز تمسک به قرآن و احتیاج به علم رجال و...شروط حجیت خبر واحد، شروط جریان اصل برائت و سائر اصول، استقصای موارد استعمال اصل در 22 مورد همانن الاصل عدم تقدم الاسلام، الاصل فی الکلام الحقیقه، الاصل فی البیع اللزوم و...، شروط حجیت استصحاب، تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد و محتاط، استقصاء موارد تعارض(تعارض کتاب و سنت متواتره، تعارض کتاب و خبر ظنی، تعارض خبرواحد و اجماع، تعارض دو استصحاب و...)تفصیل میان احکام تکلیفی و وضعی در استصحاب.

-محقق کبیر آقا حسین خوانساری(1016 -1098 ق) معروف به استاد الکل فی الکل: ورود اصطلاحات فلسفی در علم اصول، مولف مشارق الشموس، حاشیه بر معالم الاصول.

شهید صدر: بانه علی قدر کبیر من النبوغ و الدقه و انه أمد الفکر الاصولی بقوه جدیده.