درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: الأصول العملية/أصالة البراءة /آیه شریفه ﴿قل لا أجد فیما اوحی الی...﴾

نسبت به استدلال به آیه مبارکه اشکالاتی شده است:

اشکال اول: مرحوم شیخ انصاری فرموده: نهایت چیزی که آیه اقتضاء می کند، اشعار و اشاره به مطلوب است، ولی دلالت و ظهور ندارد لکن الانصاف أن غایه الامر أن یکون فی العدول عن التعبیر بعدم الوجود الی عدم الوجدان اشاره الی المطلب و أما الدلاله فلا و لذا قال فی الوافیه: وفی الآیه اشعار بأن اباحه الاشیاء مرکوزه فی العقل قبل الشرع.[1]

مرحوم آخوند در حاشیه بر رسائل فرموده: آیه اشاره و اشعار هم ندارد، چون تعبیر به عدم وجدان در آیه، به خاطر جدال و مجادله احسن با اهل کتاب است و این تعبیر، مناسب با ادب است و از تعبیر به عدم وجود بهتر است. لذا جدال به احسن می شود. فيه تأمّل أيضاً، إذ لعلّ النّكتة في التّعبير به هو تلقين أن يجاد لهم بالّتي هي أحسن «4»، فإنّ في التّعبير بعدم الوجدان من مراعاة الأدب، ما ليس في التّعبير بعدم الوجود، كما لا يخفى.[2]

مرحوم محقق عراقی جواب داده است که این احتمال مانع از ظهور آیه نمی شود و آیه فی حدّ نفسه ظهور دارد در توبیخ یهود و الزام به اینکه چیزی که حرمت آن معلوم نیست حرام قرار دادید و عدم وجدان، کفایت در اباحه و ترخیص است و این امر ارتکازی عقلایی است. چون پیامبر(ص) در مقام محاجّة و مجادله با اهل کتاب، باید از امور ارتکازی و عقلایی استفاده کند نه از امور تعبّدیه و استناد پیامبر(ص) به عدم وجدان، ظهور در این دارد که عدم وجدان، کفایت در ترخیص و اباحه می کند. و تأمل المحقق الخراسانی فی الاشعار ایضا بانه من المحتمل کون النکته فی التعبیر بذلک هو تلقین أن یجادلهم بالتی هی أحسن لما فی التعبیر بعدم الوجدان من مراعات الآدب ما لیس فی التعبیر بعدم الوجود و فیه:ان هذا الاحتمال لایمنع عن ظهور سوق الآیه فی التوبیخ علی الیهود و الزامهم بما هو من الاصول المسلمه العقلاییه بأن ما لم یعلم حرمته لایجوز الاتزام بترکه و ترتیب آثار الحرام علیه وأنه یکفی فی الترخیص و جوز الارتکاب مجرد عدم العلم بحرمته واقعا.[3]

اشکال دوم: مرحوم شهید صدر فرموده: عدم وجدان نبیّ، دلیل قطعی بر عدم وجود حرمت است واقعاً، یعنی چنین چیزی حرمت واقعیه ندارد و چیزی که حرمت واقعیه ندارد را چرا شما حرام کردید؟ پس آیه شریفه در مقام جعل حکم حکم ظاهری برائت و ترخیص برای مکلفین نمی باشد.إن عدم الوجدان من مثل النبی(ص) فیما یوحی الیه یکون دلیلا قاطعا علی عدم التحریم واقعا فلیس الآیه فی مقام جعل حکم ظاهری.[4]

جواب این اشکال در تقریب استدلال آمد که عدول از تعبیر عدم وجود(و استناد آن به پیامبر اکرم(ص)) به عدم وجدان، دلالت می کند که مناط در ترخیص و اباحه، عدم وجدان است.غایه الامر عدم وجدان مثل پیامبر اکرم(ص) دلالت بر ترخیص واقعیه و عدم وجدان مکلفین دلالت بر ترخیص ظاهری و مطلق العنان بودن می کند.

اشکال سوم: مرحوم شیخ انصاری فرموده: نهایتاً آیه شریفه می گوید عدم وجدان فیما صدر من الله تعالی، دلیل بر ترخیص و اباحه است، ولی محل بحث ما احکامی است که نزد ما وجود دارد و به دست ما رسیده است و تمام ما صدر عن الله نمی باشد، لذا عدم وجدان ما در احکام موجود و بأیدینا است نه در ما صدر عن الله و بین این دو تلازمی نیست. فغایه مدلولها کون عدم وجدان التحریم فیما صدر عن الله تعالی من الاحکام یوجب عدم التحریم لا عدم وجدانه فیما بقی بأیدینا من احکام الله تعالی بعد العلم باختفاء کثیر منها عنّا [5]

ممکن است از این اشکال این طور جواب بدهیم که متفاهم عرفی از آیه شریفه این است که ﴿ما اوحی الیه﴾ خصوصیتی ندارد، بلکه عنوان وحی به عنوان مثال برای منبع اخذ احکام ذکر شده است، یعنی معنا این است که عدم وجدان در منبع اخذ احکام، موجب ترخیص و اباحه می شود.و منبع اخذ احکام برای ما طبیعتا همین روایات و احکام موجود نزد ما خواهد شد کهع عدم وجدان در بین آنها موجب ترخیص و اباحه خواهد بود.

اشکال چهارم: شهید صدر فرموده: لو سلّم که عدم وجدان در ثبوت ترخیص و اباحه، موضوعیت دارد، ولی شاید به ضمیمه بقیه ادله اجتهادیه در باب اطعمه است، نه عدم وجدان به تنهایی و مجرّد، پس عدم وجدان مقترن به این ادله اجتهادیه دالّ بر اباحه، افاده ترخیص می کند. یحتمل أن یکون قد لوحظ عدم وجدان الحرمه منضما الی الادله الاجتهادیه اللفظیه الدله علی الحلیّه فی باب المطعومات مثل قوله تعالی(خلق لکم ما فی الارض جمیعا) مثلا فلا معین فی أن یکون النظر الی اناطه الترخیص العملی بعدم الوجدان [6]

و فیه: آیه استناد به عدم وجدان به تنهایی کرده است و ظهور در این دارد که عدم وجدان، خود موضوع مستقلّ برای اباحه و ترخیص است و خود آیه به ظهورش دخالت امر دیگری را در ترخیص و اباحه نفی می کند.