درس خارج اصول استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: الأصول العملية/أصالة البراءة /تنبیهات برائت، ادامه تنبیه دوم

جواب از اشکال احتیاط در عبادات:

اصولیون هریک به طریقی کوشیده اند تا از این اشکال جواب دهند و بدین صورت، احتیاط در عبادات را تصویر کرده اند:

طریق اول: ما می توانیم در این موارد احراز امر کنیم چون گرچه به عنوان ذاتی، امر ثابت نیست ولی به عنوان ثانوی احتیاط امر احراز می شود مثلا دعاء عند رویة الهلال گرچه امر واقعی برایش احراز نشده است ولی به عنوان اینکه مصداق احتیاط است، امر احتیاطی دارد چون احتیاط حسن عقلی دارد و از حسن عقلی آن، حسن شرعی و مامور به بودنش ثابت می شود و با احراز امر احتیاط در این قسم از عبادات قابل تصویر خواهد بود. به تعبیر دیگر اگر قائل شدیم احتیاط، امر دارد، این عملی که به عنوان احتیاط می آوریم امر جزمی دارد و با احراز امر احتیاط قابل تحقق خواهد بود.

به این طریق اشکال شده که:

اوّلا: بنابر نظر مشهور امر احتیاط، امر شرعی مولوی نیست بلکه امر ارشادی است و فقط حسن عقلی به احتیاط وجود دارد و از راه ملازمه نیز نمی توان از حسن عقلی احتیاط، حسن شرعی آن را کشف نمود چون حکم عقل به حسن احتیاط در سلسله معلولات احکام شرعیه قرار دارد.

ثانیاً: لو سلّم که بتوان امر شرعی به احتیاط را کشف کرد ولی امر شرعی احتیاط متعلّق به عنوان احتیاط شده است، در جایی که احتیاط امکان داشته باشد، حسن شرعی ثابت می شود. در محلّ بحث در مورد شک و دوران، ما اصلا شک داریم که احتیاط در عبادات محقق می شود یا نه؟ لذا موضوع احتیاط ثابت نیست و از راه امر به احتیاط، نمی شود مشروعیت احتیاط را ثابت کرد الا علی وجه دوری. تقریب دور به این صورت است که از طرفی امر به احتیاط متوقف بر امکان احتیاط است و امکان احتیاط حسب الفرض از ناحیه امر به احتیاط پدید آمده است و هذا دورٌ واضح ٌ.

طریق دوم: از راه ترتّب ثواب، امر شرعی را کشف می کنیم به این تقریب که اتیان به عمل مشکوک الوجوب انقیاد در مقابل مولا است و مستوجب ثواب می باشد، از ترتّب ثواب کشف امر شرعی می کنیم، این روایات دلالت بر این دارد که در این عمل احتیاطی، ثواب دارد، طبعا ثواب معلول اطاعت است و اطاعت معلول امر است، تا امر نباشد، اطاعت نیست. ثواب معلول امر است و با احراز امر می توان عمل مشکوک را به داعی امر اتیان نمود و عنوان احتیاط محقق می شود ولی اشکال همان است که ترتّب ثواب متوقف بر موضوع احتیاط است و باید احتیاط ثابت باشد تا ثواب مترتّب شود و در مورد بحث شک داریم که اصلا احتیاط در عبادات محقق می شود یا خیر؟ لذا این طریق نیز تمام نمی باشد مرحوم آخوند در این باره می فرماید: و انقدح بذلك أنّه لا يكاد يجدي في رفعه أيضا القول بتعلّق الأمر به من جهة ترتّب الثواب عليه ضرورة أنّه فرع إمكانه.[1]

طریق سوم: در کلمات مرحوم شیخ آمده است: ما می توانیم عمل مشکوک را به عنوان احتیاط انجام دهیم چون احتیاط یعنی اتیان به ذات فعل که مشتمل بر تمام اجزاء و شرائط عبادت است مگر قصد قربت و در اینجا قصد قربت لازم نیست و اتیان به ذات فعل برای تحقّق عنوان احتیاط کافی می باشد. مرحوم آخوند در کفایه اشکال کرده که: احتیاط در جایی محقق می شود که عمل را با تمام شرایط آن انجام دهیم تا امتثال حکم واقعی علی أیّ تقدیر محقق شود و این در صورتی است که عمل با قصد قربت انجام شود و بر اتیان به ذات عمل بدون قصد قربت، عنوان احتیاط صادق نیست و دلیلی بر حسن آن نداریم بلکه دلیل فقط بر حسن احتیاط است و پر واضح است که بر عمل منهای قصد قربت عنوان احتیاط صادق نیست.

مرحوم آخوند در کفایه می فرماید: و ما قيل في دفعه: من كون المراد بالاحتياط في العبادات هو مجرّد الفعل المطابق للعبادة من جميع الجهات عدا نيّة القربة فيه: - مضافا إلى عدم مساعدة دليل حينئذ على حسنه بهذا المعنى فيها، بداهة أنّه ليس باحتياط حقيقة، بل هو أمرلو دلّ عليه دليل كان مطلوبا مولويّا نفسيّا عباديّا؛ و العقل لا يستقلّ إلاّ بحسن الاحتياط، و النقل لا يكاد يرشد إلاّ إليه.[2]