درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الأوقات /حکم خواندن نمازی در وقت اختصاصی نماز دیگر یا در وقت مشترک

مسأله شماره 3:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: يجب تأخير العصر عن الظهر و العشاء عن المغرب‌ فلو قدم إحداهما على سابقتها عمدا بطلت سواء كان في الوقت المختص أو المشترك و لو قدم سهوا فالمشهور على أنه إن كان في الوقت المختص بطلت و إن كان في الوقت المشترك فإن كان التذكر بعد الفراغ صحت و إن كان في الأثناء عدل بنيته إلى السابقة إذا بقي محل العدول[1]

در این بحث، ابتدا باید وقت اختصاص و وقت اشتراکی را شرح دهیم؛ آنگاه ثمری که بر وقت مختص و وقت مشترک مترتب می‌شود را بیان کنیم، سپس ترتیبی که بین فرائض هست را مورد بررسی قرار دهیم.

سید یزدی در این مسأله، در حقیقت اشارت هایی دارد نسبت به آثار مترتب بر وقت مختص و مشترک. وقت مختص و مشرک را به طور مشروح یادآور نشده ام. بر اساس تحقیق وقت مختص و مشترک مستنداتی دارد که به شرح ذیل می‌باشد:

أ) اقوال فقهاء:

1- سید علم الهدی می‌فرماید: «فإذا غربت الشمس دخل وقت صلاة المغرب فإذا مضى مقدار أداء ثلاث ركعات دخل وقت عشاء الآخرة و اشتركت الصلاتان في الوقت إلى أن يبقى إلى انتصاف الليل مقدار أداء أربع ركعات فيخرج وقت المغرب و يختص ذلك مقدار للعشاء الآخرة[2] » سید مرتضی وقت اختصاصی مغرب و عشاء را بیان کرده که از ابتدا به اندازه سه رکعت وقت اختصاصی مغرب است و در انتها چهار رکعت مانده به انتهای وقت، وقت مختص عشاء است.

2- شیخ طوسی در کتاب مبسوط، وقت اختصاصی ظهر و عصر را بیان می کند و می‌فرماید: « فإذا زالت الشمس فقد دخل وقت فريضة الظهر و يختص به مقدار ما يصلى فيه أربع ركعات. ثم يشترك الوقت بعده بينه و بين العصر إلى أن يصير ظل كل شيء مثله و روي حتى يصير الظل أربعة أقدام، و هو أربعة أسباع الشخص المنتصب. ثم يختص بعد ذلك بوقت العصر إلى أن يصير ظل كل شيء مثليه فإذا صار كذلك فقد فات وقت العصر هذا وقت الاختيار. فأما وقت الضرورة فهما مشتركان فيه إلى أن يبقى من النهار ما يصلى فيه أربع ركعات فإذا صار كذلك اختص بوقت العصر إلى أن تغرب الشمس[3] .» دو وقت اختصاصی برای نماز ظهر و عصر را به اندازه چهار رکعت در ابتدای زوال و انتهای وقت و نزدیک به غروب شمس، بیان کرده است.

3- محقق حلی در کتاب شرایع، می‌فرماید: «وتختص الظهر من أوله بمقدار أدائها، وكذلك العصر من آخره، وما بينهما من الوقت مشترك[4] .»

4- صاحب جواهر در کتاب جواهر، می‌فرماید: «كل ذلك على المشهور بين الأصحاب[5] .» وقت اختصاصی مشهور در نزد اصحاب است.

ب) نصوص:

وسائل، باب 4 از ابواب مواقیت، حدیث شماره 7:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي جَعْفَرٍ جَمِيعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِي يَزِيدَ وَ هُوَ دَاوُدُ بْنُ فَرْقَدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الظُّهْرِ- حَتَّى يَمْضِيَ مِقْدَارُ مَا يُصَلِّي الْمُصَلِّي أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ- فَإِذَا مَضَى ذَلِكَ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ- حَتَّى يَبْقَى مِنَ الشَّمْسِ مِقْدَارُ مَا يُصَلِّي أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ- فَإِذَا بَقِيَ مِقْدَارُ ذَلِكَ فَقَدْ خَرَجَ وَقْتُ الظُّهْرِ- وَ بَقِيَ وَقْتُ الْعَصْرِ حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ. [6]

این روایت مرسل داود بن فرقد است و مرسل اگر عن بعض اصحابنا باشد از یک امتیازی برخوردار است ولی اگر از «عمن ذکره» یا «عمن حدث» باشد اعتبار ندارد؛ پس این سند از اعتبار برخوردار است برای این که این سند مورد عمل است.

این تنها روایتی است که بر وقت اختصاصی ظهرین تصریح کرده است و مورد عمل است و در بحث های استدلالی مورد استناد قرار می‌گیرد.

حدیث شماره 5، معتبره عبید بن زراره:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمَعْرُوفِ جَمِيعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ وَقْتِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ- فَقَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ- دَخَلَ وَقْتُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ جَمِيعاً إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ- ثُمَّ أَنْتَ فِي وَقْتٍ مِنْهُمَا جَمِيعاً حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ.[7]

عباس بن معروف از اصحاب اجماع است. قاسم بن عروه توثیق خاص ندارد؛ ولی از مروی عنه اصحاب اجماعی همانند ابن ابی عمیر و عباس بن معروف است و بلا واسطه می‌باشد و اعتبار دارد. پس سند درست است.

این حدیث دلالت می‌کند بر این که از زوال شمس تا غروب آن، وقت ظهر و عصر است و ظهر قبل از عصر می‌باشد.

روایت شماره 20 و 21:

إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ- وَ إِذَا غَرَبَتْ دَخَلَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ- إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ[8]

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَيْنِ- إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ.[9]

سند از اعتبار برخوردار است. در روایت 21 قاسم بن عروه است و در روایت 20 سهل بن زیاد است که علی التحقیق از اعتبار برخوردار می‌باشد.

این دو روایت بر چند مطلب دلالت دارد؛ یکی وقت اختصاصی که فرمود: «دخل وقت ... الا ان هذه قبل هذه» و انتهای وقت اختصاصی بالالتزام فهمیده می‌شود که جمله «هذه قبل هذه» در آخر وقت که به اندازه چهار رکعت وقت باقی مانده باشد، جا ندارد و آن وقت اختصاص پیدا می‌کند به عصر.

ثمره اشتراک و اختصاص به طور کلّی از این قرار است که اگر کسی نماز عصر را از روی غفلت قبل از نماز ظهر بخواند، بنا بر اشتراک، نماز عصرش درست و صحیح است؛ برای این که فقط ترتیب را از دست داده و ترتیب هم شرط ذکری است و جایی برای اعاده ندارد.

صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج7، ص315 می‌فرماید: ترتیب بین ظهرین و عشائین، از نصوص مستفیضه و از اجماع به هر دو قسمش استفاده می‌شود؛ ولی این ترتیب بین فرائض فقط در حال توجه و ذکر است نه در حال غفلت و نسیان.

در صورتی که ترتیب بهم خورده باشد نسیانا یا غفلتا نماز صحیح است؛ برای این که اولا شرط، شرط ذکری است و ثانیا قاعده «لا تعاد» اقتضا می‌کند که در این صورت اعاده واجب نیست و قاعده اجزاء اقتضا می‌کند که این نماز، در این صورت مجزی است.

بنابر اختصاص وقت، این نمازی که خوانده شده ولو نسیانا، باید اعاده شود؛ چون فوات وقت است و حدیث «لا تعاد» موجب اعاده است. قاعده «لا تعاد» از قواعد منصوصه است و از خود نص گرفته شده است که در وسائل، باب 29 از ابواب قرائت، حدیث 5 آمده است: «لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ- وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ- ثُمَّ قَالَ الْقِرَاءَةُ سُنَّةٌ وَ التَّشَهُّدُ سُنَّةٌ- وَ لَا تَنْقُضُ السُّنَّةُ الْفَرِيضَةَ.[10] » روایت صحیحه می‌باشد.

این حدیث می‌تواند برای دو مورد مستند باشد؛ یکی این که اگر وقت مشترک باشد، اعاده لازم نیست؛ چون حدیث می‌گوید اعاده در جایی است که نماز در غیر وقت باشد و اگر وقت اختصاصی نبود و از روی غفلت نماز عصر قبل از نماز ظهر انجام شود، در خارج وقت انجام نشده و طبق قاعده «لا تعاد» درست است. در وقت اختصاصی ظهر اگر انجام شود، مقتضای قاعده «لا تعاد» اعاده‌ی نماز عصر است؛ برای این که در غیر وقت انجام شده است.

سید طباطبائی یزدی در ادامه می‌فرماید: اگر عصر را در وقت ظهر انجام دهد، چند صورت دارد؛ یا این که توجه پیدا می‌کند که الآن نماز عصر را در وقت ظهر انجام می‌دهد و این توجه گاهی در اثناء است و گاهی بعد از خواندن نماز عصر است و بعد از آن متوجه می‌شود که آن را در وقت ظهر خواند. اگر در اثنا بود و وقت برای عدول وجود داشت؛ یعنی در رکعت آخر بعد از رکوع نباشد؛ اگر جا برای عدول باقی بود، باید عدول کند و اگر باقی نبود نماز را تمام کند و درست است و اگر بعد از نماز متوجه شود که از روی غفلت نماز عصر را در عوض نماز ظهر خوانده است، علی المشهور درست است.

محقق حلی در کتاب شرایع می‌فرماید: «لو ظن أنه صلى الظهر فاشتغل بالعصر، فإن ذكر وهو فيها، عدل بنيته.»[11]

صاحب جواهر در کتاب جواهر می‌فرماید: « وعلى كل حال عدل بنيته إلى الظهر وجوبا إجماعا[12] » کسی که در این وضعیت قرار می‌گیرد باید بالاجماع عدول کند.

فقیه همدانی در کتاب مصباح الفقیه، ج9، ص447 می‌فرماید: اگر مکلف در این وضعیت قرار گرفت، بدون خلاف و به خاطر اخبار مستفیضه، عدول نماید.

نکته‌ کلی: در وقت اختصاص و اشتراکی گفتیم علی المشهور عند الاصحاب که وقت اختصاصی داریم و نصوصی را هم در این رابطه یادآور شدیم. منظور از وقت اختصاصی معلوم شد که اول و آخر وقت بود؛ اما در بین آن دو که وقت مشترک است، اگر از روی غفلت، یک نماز متأخر، متقدم شود، طبق قاعده به اشکالی بر نمی‌خورد؛ چون فقط ترتیب تخلف شده است و ترتیب یک شرط ذکری است و قاعده «لا تعاد» هم عدم اعاده را اعلام می‌کند و قاعده اجزاء هم جاری است. پس در وقت مشترک اشکالی ندارد؛ فقط در یک مورد که نماز عصر به طور کامل خوانده شود و بعد از آن یادش بیاید که نماز ظهر را نخوانده است، اینجا اشکال این است که نماز بعدی را که می‌خواند، به چه نیتی بخواند، مشکل، مشکل نیت است، به قصد ما فی الذمه بخواند یا نماز عصر، یا ظهر؟