درس خارج فقه استاد سیدکاظم مصطفوی

سید طباطبائی فرمودند:

العاشر أن لا يصلي الرجل و المرأة في مكان واحد‌بحيث تكون المرأة مقدمة على الرجل أو مساوية له إلا مع الحائل أو البعد عشرة أذرع بذراع اليد على الأحوط و إن كان الأقوى‌ العروة إلا مع أحد الأمرين.[1]

نصوص متعددی در باره‌ی تقدم و تأخر و فاصله بین زن و مرد داریم که در ظاهر با هم تنافی دارند. به طور عمده نصوص دو دسته اند. دسته‌ی اول اعلام می‌کنند که مقدار فاصله باید ده ذراع باشد. طائفه دوم نصوصی است که اعلام می‌دارند فاصله یک وجب لازم است. اما طائفه‌ی اول در کتاب وسائل، باب 7 از ابواب مکان مصلی، حدیث شماره 1و 2 است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَسْتَقِيمُ لَهُ- أَنْ يُصَلِّيَ وَ بَيْنَ يَدَيْهِ امْرَأَةٌ تُصَلِّي- قَالَ لَا يُصَلِّي حَتَّى يَجْعَلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا أَكْثَرَ مِنْ عَشَرَةِ أَذْرُعٍ- وَ إِنْ كَانَتْ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ يَسَارِهِ- جَعَلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا مِثْلَ ذَلِكَ- فَإِنْ كَانَتْ تُصَلِّي خَلْفَهُ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ كَانَتْ تُصِيبُ ثَوْبَهُ- وَ إِنْ كَانَتِ الْمَرْأَةُ قَاعِدَةً أَوْ نَائِمَةً أَوْ قَائِمَةً- فِي غَيْرِ صَلَاةٍ فَلَا بَأْسَ حَيْثُ كَانَتْ.[2]

سند این حدیث موثق است. دلالت آن هم صریح است که مرد در کنار زن مصلیه نماز نخواند مگر این که بین آن دو بیش از ده ذراع فاصله باشد.

حدیث شماره دو:

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ‌ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي الضُّحَى - وَ أَمَامَهُ امْرَأَةٌ تُصَلِّي بَيْنَهُمَا عَشَرَةُ أَذْرُعٍ- قَالَ لَا بَأْسَ لِيَمْضِ فِي صَلَاتِهِ.[3]

عبد الله بن حسن امام زاده است با دو واسطه که مدح دارد و خلافی هم در مورد او به ثبت نرسیده، پس اعتبار دارد هر چند که توثیق خاص در مورد او نرسیده است. پس سند این حدیث بنا بر مسلک ما درست است.

در این حدیث سؤال شده که زن و مرد در یک مکان نماز می‌خواند و فاصله بین آن دو ده ذراع است امام (ع) فرمود اشکال ندارد.

طائفه دوم که فاصله بین زن و مرد را در نماز یک وجب اعلام می‌کنند، در کتاب وسائل باب پنج از ابواب مکان مصلی، حدیث 7 و 8 است که هر دو صحیحه اند:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يُصَلِّيَانِ فِي بَيْتٍ وَاحِدٍ- قَالَ إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا قَدْرُ شِبْرٍ- صَلَّتْ بِحِذَاهُ وَحْدَهَا وَ هُوَ وَحْدَهُ لَا بَأْسَ.[4]

اگر یک زن و مرد در یک مکان با فاصله یک وجب نماز جدا بخوانند اشکال ندارد.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا كَانَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ مَا لَا يُتَخَطَّى- أَوْ قَدْرُ عَظْمِ الذِّرَاعِ فَصَاعِداً فَلَا بَأْسَ.[5]

سؤال همان سؤال است که اگر زن و مرد باهم در یک مکان نماز بخوانند چه حکمی دارد اما فرمود: اگر بین آن دو به اندازه یک قدم یا عظم الذراع که یک وجب می‌شود فاصله باشد اشکال ندارد.

این دو دسته از روایات به ظاهر اختلاف واضحی در جهت بیان فاصله دراد. یک دسته ده ذراع و دسته‌ی دیگر یک وجب اعلام کرده، پس جمع و توجیه آن چگونه است؟

در باره‌ی این دو دسته از روایات اشاره شد که صاحب جواهر در کتاب جواهر الکلام ج8، ص308 فرموده است حمل بر مراتب کراهت شود که از یک وجب کراهت شروع می‌شود تا ده ذراع و بعد از آن کراهتی نیست.

سید حکیم می‌فرماید: مقتضای جمع عرفی بین این دو طائفه از روایات این است که این مسافت بین یک وجب تا ده ذراع حمل بر کراهت شود.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج13، ص111-120 این بحث را شرح داده و در نهایت می‌فرماید: خلاصه آنچه ذکر کردیم این است که اگر فاصله زن و مرد کم تر از یک وجب باشد تحریم و بطلان نماز در کار است و اگر بیشتر از یک وجب تا ده ذراع باشد کراهت وجود دارد و اگر بیشتر از ده ذراع باشد کراهتی در کار نیست.

تحقیق این است که جمع بین این دو دسته صورت دیگری دارد که بسیار به طور واضح این دو دسته را جهت خاص می‌دهد و تهافت و تنافی و اختلاف رفع می‌شود و آن این است که در باره‌ی همراه بودن مرد و زن در یک مکان می‌بینیم که فاصله به دو صورت است فاصله اول عرضی است که در کنار هم اند و فاصله دوم طولی است که مرد مقدم بر زن شود. با توجه به این دو فاصله هر طائفه نسبت به یک نوع از فاصله آمده است؛ روایات ده ذراع مربوط به فاصله عرضی است و روایات بیانگر فاصله یک وجب، مربوط به فاصله طولی می‌شود که مرد و زن در یک مکان اگر باشد مرد یک وجب جلوتر باشد. پس هر طائفه محلی دارد. این جمع نه تنها علی التحلیل درست است، شاهدی هم دارد. اگر چنانچه هر دو فاصله را در نظر بگیریم درست تطبیق می‌کند. علاوه بر این که مؤیدی از جهت درایة الحدیث داریم و آن این است که اگر فاصله عرضی را در نظر بگیریم از نگاه عرف یک وجب فاصله کنار هم است و فاصله نیست، باهم بودن که به معنای به هم وصل بودن نیست و با یک وجب فاصله هم کنار هم بودن صادق است. شاهد جمع ما روایت باب 5 از ابواب مکان مصلی حدیث شماره 1 صحیحه محمد بن مسلم است که در آن چنین آمده:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي- فِي زَاوِيَةِ الْحُجْرَةِ وَ امْرَأَتُهُ أَوِ ابْنَتُهُ- تُصَلِّي بِحِذَاهُ فِي الزَّاوِيَةِ الْأُخْرَى قَالَ- لَا يَنْبَغِي ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ بَيْنَهُمَا شِبْرٌ أَجْزَأَهُ- يَعْنِي إِذَا كَانَ الرَّجُلُ مُتَقَدِّماً لِلْمَرْأَةِ بِشِبْرٍ.[6]

این حدیث صحیحه است و تصریح دارد که اذا کان الرجل متقدما بشبر.

سیدنا الاستاد می‌فرماید ممکن است این جمله از روایت نباشد؛ چون در آن کلمه «یعنی» آمده و این جمله ممکن است رأی شیخ باشد. می‌گوییم فهم شیخ هم معتبر است و در بین قدما گفته می‌شود: آیة و روایة و قول الشیخ.

صاحب حدائق هم همین جمع را تأیید فرموده است؛ چنانکه در کتاب حدائق الناضرة، ج7، ص184 می‌فرماید: این دو طائفه مربوط به دو نوع فاصله است، یک وجب نسبت به تقدم و تأخر طولی است و ده ذراع نسبت به فاصله عرضی است. شاهد جمع هم داریم. کتاب وسائل، باب 6 از ابواب مکان مصلی، حدیث 2 و 5:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ تُصَلِّي عِنْدَ الرَّجُلِ- فَقَالَ لَا تُصَلِّي الْمَرْأَةُ بِحِيَالِ الرَّجُلِ- إِلَّا أَنْ يَكُونَ قُدَّامَهَا وَ لَوْ بِصَدْرِهِ.[7]

سند این حدیث صحیحه است و از نظر دلالت فرموده مگر این که مرد جلو باشد و لو به اندازه سینه مرد که تقریبا یک وجب می‌شود.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ يُصَلِّي وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّي- بِحِذَاهُ أَوْ إِلَى جَانِبِهِ فَقَالَ- إِذَا كَانَ سُجُودُهَا مَعَ رُكُوعِهِ فَلَا بَأْسَ.[8]

این ورایت مرسله ابن بکیر است که از راوی ارسال کرده و حد اقل مؤید است. این هم در تقدم و تأخر طولی است.

پس جمعی که بین این دو طائفه درست است همان جمعی است که صاحب حدائق فرموده است و علی التحقیق درست می‌باشد.

در مورد روایات ده ذراع کلمه محاذات آمده که ظهور در فاصله عرضی دارد.

سید یزدی در ادامه می‌فرماید: «إلا مع الحائل أو البعد عشرة أذرع بذراع اليد على الأحوط»[9] زن و مرد در یک مکان که زن مقدم بر مرد یا مساوی با او باشد نماز نخوانند، مگر این که حائلی وجود داشته باشد یا فاصله‌ی بین آن دو به اندازه ده ذراع باشد.

محقق حلی در کتاب معتبر، ج1، ص22 می‌فرماید: اگر بین زن و مردی که در یک مکان نماز می‌خوانند حائلی باشد یا ده ذراع فاصله وجود داشته باشد، اشکالی ندارد «و لو كان بينهما حائل، أو قدر عشرة أذرع سقط المنع إجماعا منا.»[10]

علاوه بر اجماع نصوصی هم داریم که در باب هشت ابواب مکان مصلی حدیث 2، صحیحه محمد بن مسلم:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحَجَّالِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ ع فِي الْمَرْأَةِ تُصَلِّي عِنْدَ الرَّجُلِ قَالَ- إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا حَاجِزٌ فَلَا بَأْسَ.[11]

سند درست و دلالت آن صریح است.

علاوه بر آن دو حدیث دیگر هم داریم که دلالت دارند بر این که اگر حائلی بین زن و مرد وجود داشته باشد، نماز خواندن آن دو در یک مکان اشکالی ندارد، یکی حدیث شماره یک باب هشت از ابواب مکان مصلی، صحیحه علی بن جعفر است و دیگری روایت شماره سه همان باب که روایت محمد بن ادریس در آخر سرائر است و در آن این جمله آمده: «لَا يَنْبَغِي ذَلِكَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ بَيْنَهُمَا سِتْرٌ.»[12]

بنابراین دلیل بر کفایت حائل اجماع و نص صریح است؛ اما دلیل بر کفایت ده ذراع، هم اجماع است و هم نصوصی است که در باب شماره هفت آمده و آن موثقه عمار و معتبره عبد الله بن جعفر بود.

این دو مطلب اجماعا و نصا درست است بدون اشکالی. اما سؤال این است که حائل باید به گونه‌ی باشد که استتار صورت گیرد و از پشت پرده یکی دیگری را نبیند یا نه پرده‌ی باشد هر چند رؤیت هم باشد، کافی است؟

دلیل این که باید پرده در حدی باشد که استتار صورت گیرد، برای این است که معنای حائل یعنی یک فاصله و یک مرز جدایی بین مرد و زن و اگر رؤیت شود، صدق جدایی نمی‌کند، پس قدر متیقن این است که پرده‌ی باشد که یکی دیگری را به طور کامل و درست نبیند.

دلیل دیگر نص است که از آن استفاده می‌شود و آن حدیث شماره 3 باب هشت؛ چنانکه در آن آمده: «لَا يَنْبَغِي ذَلِكَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ بَيْنَهُمَا سِتْرٌ.» [13] ستر ظهور دارد در این که استتاری وجود داشته باشد و همدیگر را مشاهد نکنند.

سید یزدی حائل را شرح نداده است و فقط فرموده: «الا مع الحائل»[14] و شرحی که لازم دارد همان است که گفتیم قدر متیقن از حائل این است که همدیگر را نبیند و ظهور ستر هم در استتار است. بعد می‌فرماید: «و المدار على الصلاة الصحيحة»[15] در این صحت یا بطلان نماز زن و مردی که در کنار هم اتیان می‌کنند، مدار و ملاک نماز صحیح است.