بحث الأصول الأستاذ سیدعلي الموسوي‌اردبیلي

موضوع: نواهی / اجتماع امر و نهی / اشکال مرحوم خوئی بر توجيه ميرزای نائينی

مرحوم آيت الله خویی در اشکال بر توجیه مرحوم میرزای نایینی می‌فرماید: اولاً: فرض این که متعلق امر عبادی و نهی تنزیهی، واحد نیست و هر یک به متعلقی علی حده تعلق گرفته‌اند، خروج از فرض مسأله است، چون بحث در این مقام در خصوص جایی است که نهی تنزیهی به همان چیزی تعلق گرفته باشد که متعلق امر عبادی است.

ثانیاً: ادعای مذکور خلاف ظاهر ادله نواهی تنزیهی مذکور است که در ظاهر آنها، نهی به ذات عبادت تعلق گرفته است، مثل نهی از روزه عاشوراء و نوافل مبتدئه در برخی از اوقات روز.

ثالثاً: قصد قربت اگر از اجزاء عبادت نیز نباشد، اما اشکالی در مأمور به بودن آن ولو به امر تتمیمی دوم ـ همان گونه که خود مرحوم میرزای نایینی به آن ملتزم شده‌اند ـ نیست، فلذا اشکال این که شیء واحد هم متعلق امر باشد و هم متعلق نهی تنزیهی، بر سر جای خود باقی است.

رابعاً: تعلق نهی تنزیهی به خصوص قصد قربت بدون مدخلیت عبادت در متعلق آن، معنایی ندارد، بلکه نهی به تعبد به واسطه عبادت مذکور تعلق یافته است، بنابر این ذات عبادت جزء مرکبی خواهد بود که متعلق نهی تنزیهی است، و در این صورت باز هم اشکال وحدت متعلق امر عبادی و نهی تنزیهی ـ ولو در امر به نحو کل الموضوع و در نهی به نحو جزء الموضوع ـ وجود خواهد داشت.[1]

اما پاسخ اشکال اول ايشان بر توجیه مرحوم میرزای نایینی در ادامه خواهد آمد.

اشکال دوم ايشان را نيز می‌توان اين گونه پاسخ داد که توجيه، معنایی بجز دست برداشتن از ظاهر ادله ندارد.

پاسخ اشکال چهارم ايشان نيز اين است که اگر مدخليت ذات عبادت در منهی عنه به نهی تنزيهی، به نحو دخول قيد و تقيّد باشد، اين اشکال وارد خواهد بود، اما اگر مدخليت آن به نحوی باشد که تقيّد داخلی و قيد خارجی باشد، ديگر چنين اشکالی بر مدعای مرحوم ميرزای نایینی وارد نخواهد بود.

ولی اشکال سوم ايشان بر مدعای مرحوم ميرزای نایینی اشکال واردی است و مفری از آن به ذهن نمی‌رسد.

مرحوم آيت الله روحانی نیز در توجیه این قسم از مکروهات می‌فرماید: نهی در این مکروهات ارشادی است، بدین معنا که چون عبادت مذکور به جهتی مثل تشبه به بنی امیه و امثال آن، دارای حزازت و نقصی است که سبب شده است که ثواب آن، از افراد دیگر آن عبادت کمتر شود، شارع با نهی تنزیهی در صدد این برآمده است که به مکلفین تفهیم نماید که چنین نقصی در این فرد از عبادت موجود است و چنانچه به جای آن، فرد دیگری اتیان گردد، مصلحت موجود در آن منقصتی نداشته و ثواب و اجر بدون کم و کاست به مکلف خواهد رسید.[2]

اما اشکال این توجیه نیز این است که همان گونه که خود مرحوم آيت الله روحانی بدان اعتراف کرده‌اند، خلاف ظاهر نهی است که دلالت بر عدم مطلوبیت و وجود جهت فساد دارند، نه دلالت بر مجرد نقصان در مصلحت فعل عبادی، فلذا کسی که با علم و عمد در روز عاشورا روزه بگیرد، مستحق شماتت و ملامت است، در حالی که بر طبق اين توجیه، وجهی برای شماتت وی وجود ندارد.

مضافاً بر اين که اگر تقسيم‌بندی مرحوم آخوند از عبادات مکروهه را بپذيریم، ارشاد به اقل ثواب بودن در قسم اول از عبادات مکروهه که فرض بر اين است که فاقد بدل هستند، وجهی نخواهد داشت.