درس خارج فقه استاد هادی نجفی

موضوع: خیارات/ احکام شروط / نقد نظر محقق نائینی(قدس سره) در شرط مشکوک

نقد بیان محقق نائینی ( قدّس سرّه(

ظاهراً نقود سه گانه بر کلام ایشان وارد است که به شرح زیر است.
1) در فرض مذکور شک در حکم است و شبهه حکمیه وجود دارد و لذا در این صورت شرطی که شارع امضا کرده،همان شرط غیر مخالف کتاب است چرا که شرط مخالف را به وسیله استثناءخارج کرده و آن را نافذ ندانسته است بنابراین تمسک به عام در شبهه مصداقیه مخصّص محسوب می‌شود که جایز نیست.
2) ایشان راجع به شرط ارث در ازدواج موقّت قائل به صحت و نفوذ آن طبق عموم دلیل المومنون عند شروطهم شده اند به این نحو که چنین شبهه ای را از نوع حکمیه به مفهومیه برگردانده‌اند و معتقدند که در این فرض تردید بین اقل و اکثر وجود دارد که در فرض اقل اخذ به قدر متیقن می گردد و در فرض اکثر به عموم دلیل تمسک می گردد.
لذا اشکال آن است که این بیان قابل پذیرش نیست چون برگرداندن شبهه حکمیه به مفهومیه ناتمام است.
توضیح اینکه شبهه مفهومیه در مواردی است که از اشتباه در مفهوم ناشی شود که البته برطرف شدن آن به عرف القاء شده است.
برای نمونه در عنوان رحِم می دانیم که حقیقت آن تحقق اتصال و علاقه بین افرادی است که از شخصی خاص - بلاواسطه یا مع الواسطه - ولادت یافته باشند. به عبارت دیگر رحِم شامل افرادی می شود که از یک پدر یا یک مادرند یا از یک جدّ یا جدّه متولد شده‌اند و در نسل خود دارای یک مادر یا یک پدر مشترک هستند لذا حکم تکلیفی که همان حرمت قطع رحم و استحباب مؤکد صله رحم است در بین آنان جاری می گردد و نیز ارث به آنان تعلق می گیرد چنانچه در آیه شریفه آمده است؛ ﴿وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَىٰ بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[1] و خویشاوندان [بنابر آنچه نسبت به برنامه ارث‌] در كتاب خدا مقرّر شده از دیگران سزاوارترند؛ یقیناً خدا به همه چیز داناست.
در مواردی که شک داریم آیا عرف حکم به رحِم بودن برای کسی می‌کند یا نه ، به گونه ای که در مفهوم آن تردید وجود دارد، شبهه از نوع حکمیه محسوب می شود.
در مقابل شبهه مفهومیه، شبهه حکمیه است. به عنوان نمونه در تعلق ارث در موارد ازدواج موقت چنین است به نحوی که شک در جایی است که در ازدواج موقت شرط میراث وجود داشته باشد که آیا نافذ است یا نه؟
محقق نائینی(قدّس سرّه) شبهه حکمیه را به مفهومیه برمی‌گردانند که البته ناصحیح و ناتمام است.
در واقع شبهه حکمیه به سعه یا ضیقِ دلیل حکم برمی گردد. بنابراین در مثال مذکور آیا دلیل عدم ارث در ازدواج موقت آنقدر وسعت دارد که شامل شرط ارث در آن نیز شود یا اینکه صرفاً در فرض عدم اشتراط ، ارث تعلق نمی گیرد. شبهه مفهومیه به حدّ موضوعِ حکم بر می گردد به نحوی که موضوع حکم معین است ولی سعه یا ضیق آن محل تردید است. به عنوان نمونه حکم رحِم مشخص و واضح است که قطع آن حرام و وصل آن دارای استحباب می باشد و تردیدی در آن نیست لکن حدّ موضوع و اینکه رحِم بر چه کسی منطبق است، مورد شبهه می باشد.
بنابراین شرط ارث در ازدواج موقت از موارد شبهه حکمیه است ولی محقق نائینی(قدّس سرّه) آن را در شبهه مفهومیه داخل کرده اند.