درس خارج فقه استاد هادی نجفی

موضوع: خیارات/ شروط/ شرط فاسد (3)

دیدگاه محقق اصفهانی (قدّس سرّه)

ایشان می فرمایند: ربما يورد عليه: بأنّ الشرط التزام إنشائي و الوعد اخبار، و الإنشاء و الاخبار متقابلان، فلا يعقل اجتماعهما في كلام واحد، و لا يخفى أنّ الوعد يوصف بالخلف و الوفاء تارة و بالصدق و الكذب اخرى، كما تكرر ذلك في الاستعمالات القرآنية و غيرها، و الأول مناسب للإنشاء، و الثاني مناسب للاخبار، فهل حقيقة الوعد اخبار و يوصف بما يوصف به الإنشاء بالعناية أو بالعكس؟ و الظاهر هو الثاني، فإنّ الوفاء و يقابله الخلف في الوعد ليس إلّا إتمام الشي‌ء و إنجازه، و هو معنى يناسب الاخبار و الإنشاء، و يعرف كون مورده الإنشاء أو الاخبار بمقابله، فإنّ نقض العقد و نكث العهد لا يكون إلّا بجعل شد و ربط، بخلاف الخلف فإنّه ليس إلّا العمل المخالف للوعد، فالوفاء بالوعد بإتمامه و إنجازه بإخراجه من حد الوجود الحكائي إلى الوجود الحقيقي، هذا.[1]
چه بسا ایراد - محقق نائینی (قدّس سرّه) - بر کلام شیخ قابل پذیرش نیست چون وعده قابلیت اتصاف به تخلف و وفا و نیز قابلیت اتصاف به صدق و کذب دارد و البته در استعمالات قرآنی نیز همین تعبیرات و دیگر تعبیرات وارد شده است. لذا تخلّف یا وفای به وعده مناسب با وعده انشائی است و صدق یا کذب آن مناسب با وعده إخباری می باشد و به عبارت دیگر دو نوع وعده وجود دارد؛ یکی انشایی و دیگر إخباری که ظاهراً وعد حقیقت در انشاء و مجاز در إخبار می باشد.
اشکال
باید گفت در صورت پذیرش بیان محقق اصفهانی (قدّس سرّه) باز هم دلالتی بر نقد و ردّ سخنان و اشکال محقق نائینی(قدّس سرّه) بر شیخ اعظم انصاری (قدّس سرّه) ندارد چرا که در ما نحن فیه دو مقوله جداگانه وجود دارد ؛ نخست شرط که از مقوله انشائیادت است و دیگری وعد که از مقوله إخبار است، لذا در صورت فساد شرط و عدم لزوم وفای به آن دیگر نمی‌توان استحباب وفای به وعده را ثابت دانست و ممکن نیست که انشاء را پس از فسادش در مقوله إخبار وارد کرد و قائل به استحباب وفای به آن شد.
محقق اصفهانی (قدّس سرّه) معتقدند از آنجایی که وعد از مقوله إنشائیات است لذا هر چند جنبه شرطیتش فاسد شده لکن وعدیت آن باقی است و وفای آن استحباب دارد.
اشکال
باید گفت اشکالات سه گانه زیر بر این سخن وارد می شود که عبارتند از؛
1) مرجع تعیین انشائی یا اخباری بودنِ وعد صرفاً از طریق اهل لغت است که آنرا از مقوله إخبار می دانند چرا که در معنای وعد گفته اند: " وَعَدَ فُلاناً فی الأمر و وَعَدَه بالأمر : قالَ له أنّه یجریه له أو ینالُه إیّاه " یعنی این کار را برای تو انجام می‌دهد یا او را به این مطلب می رساند و بنابراین کلمات اهل لغات ظهور در إخباری بودن وعده دارد.
2) در صورت شک نسبت به اینکه وعد از کدام یک از دو مقوله إخبار یا إنشاء باید گفت از موارد شبهه مفهومیه محسوب می‌شود که در این صورت قول به حقیقت بودنش در انشاء بلا دلیل است.
3) اینکه صرف إخبار به اتیان چیزی یا کاری در آینده نمی تواند به عنوان وعده محسوب شود بلکه باید بناء قلبی و التزام نفسی در عمل به آن وجود داشته باشد و در غیر اینصورت وعده محسوب نمی‌شود و این التزام اگر إخباری هم در آن نباشد در صدق وعد کفایت می کند و از آنجایی که در ما نحن فیه إخبار در آن وجود دارد به عنوان وعد شمرده می شود.
بنابراین اشکال محقق نائینی (قدّس سرّه) وارد است و با فساد و بطلان شرط وعده هم فاسد و باطل خواهد بود. اگر شرط فاسد را موجب فساد عقد بدانیم نیز با فساد شرط عقد هم فاسد می شود لذا وفای به آن استحبابی هم نخواهد داشت.نظر محقق یزدی و محقق اصفهانی(قدّس سرّهما) آن است که در این صورت نیز شرط وجود دارد و در فرض فساد عقد هم ثابت است.