درس خارج فقه استاد هادی نجفی

موضوع: خیارات/ شروط/ شرط فاسد (6)

اقسام شرط فاسد

قسم دوم: فساد شرط موجب اختلال در ارکان عقد نشود.
قسم دوم از شروط شامل مواردی است که فسادشان ارکان عقد را مختل نمی کند. به عنوان نمونه شروطی که مخالف کتاب یا سنت باشند یا شروطی که غیر مقدورند در شمار نوع مذکور می باشند.
اقوال فقهاء
اقوال فقهاء در شرط مذکور بر چهار نظر مختلف است که شرح آن در زیر آمده است.
1) شرط فاسد،مفسد عقد نیست.
نظر مذکور از دیدگاههای شیخ طوسی ( قدّس سرّه) و پیروانش مانند یحیی بن سعید حلی و فاضل آبی ( قدّس سرّهم) می‌باشد[1] و البته قبل از شیخ نیز اسکافی(قدّس سرّه) - چنانچه از علّامه نقل شده - قائل به آن می باشد.[2]
2) شرط فاسد ، مفسد عقد است.
جماعتی از فقهاء مانند قاضی ابن البرّاج و پیروان او مانند علّامه حلّی و فرزندش و شهید اول و شهید ثانی و محقق کرکی و مقدّس اردبیلی و سبزواری و ابن فهد حلّی و میسی ( قدّس سرّهم) قائل به فساد عقد در صورت فساد شرط می باشند.[3]
ناگفته نماند که خطایی از قلم شیخ اعظم ( قدّس سرّه)یا نسّاخ کتاب مکاسب ایشان رخ داده چرا که در مکاسب آمده است؛ شیخ طوسی قائل به فساد عقد و علّامه قائل به عدم فساد آن شده اند.[4] خطا در آن است که نظرات در مسأله بالعکس است.
البته خطای مذکور هر چند که از جانب شیخ اعظم هم باشد از مقام علمی و جایگاه عظیم او نمی کاهد چرا که الإنسان محلّ السهو و النسیان و از طرفی دیگر ایشان در واقع از ربع بینایی بهره داشتند چرا که یکی از دو چشمشان نابینا و چشم دیگرشان کم بینا بوده است و با این حال به خاطر عظمت علمی به شیخ الفقهاء و المجتهدین نامیده شده اند.
3) شرط غیر مقدور مفسد عقد است.( بر خلاف شرط مقدور)
ابن زهره (قدّس سرّه) معتقد است اگر شرطی غیر مقدور باشد موجب فساد عقد است ولی شروطی که مقدور باشند چنین نیستند .[5] ایشان دلیل این نظر را آن می داند که چون شرط غیر مقدور در واقع به عوضین سرایت می کند و موجب عدم تسلیم یا تسلّمشان که از ارکان عقد است ،می گردد لذا عقد را باطل می نماید لکن اگر شرط به دلیلی دیگر - غیر از غیر مقدور بودن - فاسد باشد،به فساد عقد نمی انجامد.
اشکال
باید گفت بیان ایشان قابل پذیرش نیست چون تلازمی در غیر مقدور بودن شرط با عدم تسلیم یا تسلّم عوضین وجود ندارد و ممکن است شرطی غیر مقدور باشد ولی موجب نشود که عوضین رد و بدل شوند. بله اگر شرط غیر مقدور شود و موجب عدم تسلیم یا تسلّم عوضین یا یکی از آندو گردد لامحاله عقد را فاسد و باطل می نماید. به عنوان نمونه خرید اسب به شرط آنکه دوجنسه باشد از آنجایی که غیر مقدور است موجب فساد عقد می باشد.
4) تفصیل در فساد عقد در شرط لغو و عدم فساد آن در غیر شرط لغو
نظر ابن متوّج بحرانی[6] (قدّس سرّه) – بنابر نقل مفتاح الکرامة سیّد عاملی و شرح خیارات کاشف الغطاء- آن است که چنانچه شرط از موارد لغو باشد موجب فساد عقد می گردد ولی شروط دیگر موجب فساد آن نخواهد شد.[7]
توضیح اینکه یکی از شروطِ شرط آن است که باید عقلائی باشد لذا در فرض عدم آن،شرط فاسد می باشد. به عنوان نمونه فروش شیئ موزون به شرط مکیل بودن یا بالعکس و فروش شئی موزون یا مکیل به شرط معدود بودن ، از آنجایی که لغو محسوب می شود موجب فساد عقد می گردد.
اشکال
قول مذکور قابل پذیرش نیست چرا که دلیلی بر آن وجود ندارد لکن این مطلب که شروط غیر لغو مفسد عقد باشند،همان دیدگاه دوم (نظر علّامه و من تبعه) است که معتقدند شرط فاسد مفسد عقد می باشد لذا با مناقشه در آن ، قول مذکور ( چهارم) نیز مردود خواهد بود.
بنابر آنچه گذشت باید گفت هر چند در مقام چهار قول وجود دارد لکن بازگشتشان به همان دو قول اصلی نخست می باشد.