درس کلام استاد ربانی

موضوع: نقد مسیر پیامبری، روش شناسی بحث

استناد به قرآن در مساله حقیقت پیامبری

موضوع بحث بررسی حقیقت پیامبری از بر اساس آیات قرآن کریم بود. گفته شد استناد به قرآن کریم به عنوان کلام النبی (و نه اینجا کلام الهی) استنادی منطقی است و مصادره به مطلوب نیست. در جلسه گذشته برخی از این آیات بررسی شد و معلوم شد در این آیات، حقیقت نبوت گزینش الهی است. دسته بندی آیات از این قرار است :

مقام الوهی و نیاز بشر به پیامبران الهی

آیه 91 سوره انعام: ﴿ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلى‌ بَشَرٍ مِنْ شَيْ‌ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتابَ الَّذي جاءَ بِهِ مُوسى‌ نُوراً وَ هُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطيسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ كَثيراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ في‌ خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ﴾[1] .

در این آیه، دو مساله الوهیت الهی و اینکه هدایت بشر مقتضای صفات آن است و نیز مساله نیاز بشر به هدایت الهی بیان شده است

آیات بعثت

آیه 213 سوره بقره. ﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيه‌﴾. این آیه بیان می دارد که برگزیدن پیامبران، فعل الهی است.

آیه 36 سوره نحل: ﴿وَ لَقَدْ بَعَثْنا في‌ كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ﴾

آیه 164 آل عمران و شبیه آن آیه 2 سوره جمعه: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفي‌ ضَلالٍ مُبين﴾‌. این آیات بیان می دارد که این خدای متعال است پیامبر اکرم (ص) را برگزیده است.

آیات اصطفی و اجتبی و اختیار کردن انبیاء

آیه 75 سوره حج: ﴿اللَّهُ يَصْطَفي‌ مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ بَصير﴾

آیه 87 انعام: ﴿وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقيم‌﴾

آیه 58 سوره مریم: ﴿أُولئِكَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهيمَ وَ إِسْرائيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى‌ عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا﴾

آیه 6 سوره یوسف: ﴿وَ كَذلِكَ يَجْتَبيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْويلِ الْأَحاديثِ وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ كَما أَتَمَّها عَلى‌ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهيمَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَليمٌ حَكيم﴾‌

آیه 179 سوره آل عمران: ﴿ما كانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنينَ عَلى‌ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَميزَ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبي‌ مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظيم﴾‌

آیه 13 سوره طه: ﴿وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحى﴾‌

آیات رسالت

این آیات بیان می کند پیامبران، رسولان الهی هستند.

آیه 25 سوره حدید: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزيز﴾

آیه 47 سوره روم: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلاً إِلى‌ قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذينَ أَجْرَمُوا وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ﴾

آیه 4 سوره ابراهیم: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيم‌﴾

آیه 64 سوره نساء: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحيماً﴾

آیه 34 سوره سبا: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا في‌ قَرْيَةٍ مِنْ نَذيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُون﴾‌

آیه 48 سوره انعام و آیه 56 سوره کهف: ﴿وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلينَ إِلاَّ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾

آیات 171 و 172 سوره صافات: ﴿وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلينَ﴾ (171) ﴿إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُون﴾‌

سوال و جواب

چگونه انبیاء الهی نصرت شده اند در حالی که آنان این همه اذیت شده اند؟ همه انبیا مورد خصومت و عداوت دشمنان سرسخت قرار گرفته اند همان گونه که خود قرآن می فرماید انبیاء دشمنان از میان انس و دشمنانی از جن داشتند.

پاسخ این است که نصرت غیر از در عافیت بودن و در غیر سختی بودن است. لذا ممکن است در نصرت فردی جانش را هم بدهد اما مکتب و مرام او اوج و عظمت پیدا کند. نمونه آن شهادت امام حسین (ع) است. بنابراین نصرت با مظلوم بودن و سختی کشیدن منافاتی ندارد. این سخن صحیح است که گفته شده : به مو می رسد اما پاره نمی شود. در روایت آمده است «للحقّ دولة و للباطل جولة»: حق دولت باقى دارد، اما باطل را جولانى است و يك نمود است و زود تمام مى‌شود. این سختی ها در دوران غیبت امام عصر (عج) بیشتر خواهد بود اما به همان میزان بر اجر آن نیز افزوده می شود. پیامبر اکرم (ص) در روایتی به امیرالمومنین (ع) فرمودند: «يَا عَلِيُّ أَعْجَبُ النَّاسِ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ يَقِيناً قَوْمٌ يَكُونُونَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ لَمْ يَلْحَقُوا النَّبِيَّ ص وَ حُجِبَ عَنْهُمُ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى بَيَاضٍ».[2]

آیه 5 سوره صف: ﴿وَ إِذْ قالَ مُوسى‌ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَني‌ وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقين‌﴾.

آیات مربوط به وحی شدن

این آیات بیان می دارد که آنچه انبیای الهی به مردم پیشنهاد داده اند، محصول فکر و تجربه آنها نبوده، بلکه دستورات الهی بوده است و آنان مامور به ابلاغ آنها بوده اند.

آیه 163 سوره نساء: ﴿إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى‌ نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَيْنا إِلى‌ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عيسى‌ وَ أَيُّوبَ وَ يُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَيْمانَ وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُورا﴾.

نکته: حداقل این است که آن حضرت پیامبر بوده است و نویسنده نیز این مطلب را قبول دار. اکنون می گوییم پیامبر که این نهضت را شروع کرده است، خود می گوید به من و سایر انبیای الهی از طرف خداوند وحی شده است .

آیه 3 سوره شوری: ﴿كَذلِكَ يُوحي‌ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزيزُ الْحَكيمُ﴾. پس وحی کننده الله است. علامه طباطبایی در جلد 7 المیزان درباره صفات و اسماء الهی می گویند: هیچ کتاب آسمانی مانند قرآن به اسماء الهی نپرداخته است. ایشان می فرماید: در آیات الهی مورد بحث یا قبل از آیه و یا بعد از آن سخن از اسما و صفات الهی به میان آمد است و آن صفات با موضوع آیه هماهنگ بوده است. مرحوم علامه می فرماید این تناسب هم امر فطری است. قرآن کریم با بیان این دو صفت در انتهای این آیه می فرماید: مقتضای حکمت الهی این است که خداوند بندگان خود را هدایت کند. از آن سو عزیز است یعنی نفوذ ناپذیر و کسی نمی تواند او را مغلوب وسازد.

سروش و دیدگاه وی درباره فاعل و قابل وحی

سروش در اینجا می گوید: پیامبر هم قابل و هم فاعل وحی است به این معنا که وحی از بیرون پیامبر نمی جوشد، بلکه مربوط به درون وی است.

به وی اشکال شده که چگونه یک نفر می تواند نسبت به چیزی هم قابل و هم فاعل باشد؟ حیثیت قبول حیثیت فقدان است در حالی که حیثیت فاعل، حیثیت وجدان است. وی در جواب گفته است: پیامبر دو شخصیت داشته است: شخصیتی برین و بالا و شخصیتی فرودین و زمینی. شخصیت برین وی فاعل و شخصیت فرودین او قابل است، لذا دیگر لازم نمی آید که حیث وجدان و فقدان یکی باشد.

در نقد وی می گوییم: این شخصیت فرودین پیامبر مانند بقیه مردم است و از این جهت پیامبر نیست، بلکه بشری مانند سایرین است. آنکه پیامبر است همان شخصیت برین او است، یعنی همان که نبوت و رسالت دارد و آن همان شخصیت برین او است.

ممکن است در جواب بگوید ما برای پیامبر سه شخصیت قائل می شوید مرتبه ای خیلی در اوج و مرتبه ای متوسط که نبی است و مرتبه پایین که مانند بقیه است، اما این سخن صحیح نیست زیرا بر فرض که بتوان تصویر صحیحی از آن ارائه کرد، با این اشکال مواجه است که با آیات الهی در تعارض است. قرآن کریم می فرماید: ﴿كَذلِكَ يُوحي‌ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزيزُ الْحَكيمُ﴾ کذلک یوحی الیک». یعنی وحی کننده خدای متعال است.

یک قاعده مهم در اینجا این است که ما حق نداریم از ظاهر کلام بدون دلیل معتبر عدول کنیم. همین اشتباه را کسانی که قائل به معاد جسمانی نیستند مرتکب شده و آیات قرآن را تاویل کرده اند، در حالی که این تاویل نادرست است، زیرا آیات متعدد و فراوانی در این باره وجود دارد که ربطی هم به صفات الهی ندارد. بله حمل برخی از آیات بر ظاهر محال است مانند آیاتی که مساله ید و آمدن الهی را مطرح کرده است، اما حمل آیات معاد جسمانی بر ظاهر مشکلی ندارد.

آیه 13 سوره شوری: ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهيمَ وَ مُوسى‌ وَ عيسى‌ أَنْ أَقيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبي‌ إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي إِلَيْهِ مَنْ يُنيب‌﴾

آیه 27 سوره کهف: ﴿وَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً﴾

آیه 203 سوره اعراف: ﴿وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآيَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَيْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما يُوحى‌ إِلَيَّ مِنْ رَبِّي هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُون‌﴾.

آیه 19 سوره انعام: ﴿وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغ﴾‌.

آیات نزول

آیات القاء و تلقی

آیات خطابیه