درس کلام استاد ربانی

موضوع: پاسخ به اشکالات نویسنده کتاب مسیر پیامبری

چگونگی محفوظ ماندن کامل قرآن

سخن در این بود که چگونه قرآن کریم به صورت کامل جمع شده و محفوظ مانده است؟ شبهه این بود که با توجه به اینکه ابزارهای آن زمان ابتدایی بوده و افراد با سواد کمی هم در آن زمان بوده اند، نمی توان اطمینان یافت که وحی الهی به صورت کامل به ما رسیده است.

قبلا گفتیم که پیش فرض ما در بحث این نیست که قرآن وحی الهی است، بلکه به عنوان کلام پیامبر به آن نگاه می شود، اما از اینجا پیش فرض ما این است که پیامبر (ص) برگزیده الهی است و به ایشان وحی شده و این وحی اکنون به صورت دست نخورده در اختیار ما است. ما با حفظ این مبنا در صدد دفاع از آن و پاسخ به شبهات نویسنده هستیم.

در این باره و برای پاسخ به سوال، بر اساس آنچه در تاریخ درباره قرآن بیان شده سه مرحله را باید از هم جدا کرد: اول عصر رسالت و زمان حضور پیامبر اکرم (ص) و دوم بعد از رحلت ایشان و در زمان خلیفه اول و سوم در زمان عثمان است.

مرحله اول: نگارش و تدوین قرآن در زمان پیامبر (ص)

در مورد مرحله اول این مساله مورد بررسی قرار گرفت که آیا می توان علم پیدا کرد که تمام آنچه در زمان پیامبر (ص) نازل شده است ضبط و نگهداری شده و چیزی از آن کم نشده است؟ آیا راهی برای کسب علم در این باره هست؟

در این مرحله از دو منظر می توانیم به مساله بنگریم:

1. اول اینکه یکی از کاتبان وحی، امیرالمومنین (ع) بود و ایشان دارای صفت عصمت بودند و به همین خاطر پیامبر اکرم (ص) همه آنچه به ایشان وحی می شد، اهتمام داشتند که توسط امیرالمومنین (ع) نوشته شود. از این منظر به دست می آید که قرآن کریم بدون خطا و نقصی در آن زمان ضبط و نگارش یافته و به صورت کامل حفظ شده است.

2. منظر دوم مربوط به سایر کاتبان وحی است. پیامبر اکرم (ص) خود معصوم بودند و اهتمام فراوانی داشتند که قرآن نوشته و حفظ شود، برای همین تعدادی از افراد را مامور کرده بودند که به صورت منظم آیات وحی را نگارش کنند. درباره تعداد کاتبان اختلاف نظر است و بین بیست و چند نفر تا چهل نفر نقل شده است. برخی از این کاتبان مشهور تر هستند مانند زید بن ثابت و ابی بن کعب. مضافا بر اینکه عده زیادی هم قرآن کریم را حفظ و قرائت می کردند. از این منظر به صورت عادی وقتی فردی عالم مقید به حفظ مطالبی که می گوید باشد و افراد زبده ای نیز آنها را نگارش کنند، عقلا این اطمینان حاصل می شود که آن مطالب به صورت کامل حفظ شده است و آنچه آن عالم املا کرده ضبط شده و چیزی از قلم نیفتاده است. البته احتمال خلاف آن صد در صد منتفی نیست اما علم عرفی و اطمینان آور ایجاد می شود و عقلا به آن احتمال کم خلاف توجه نمی کنند.

خود نویسنده هم در مباحث تاریخی بر اساس شواهد و داده های نقلی مساله را پیش برده است. در این داده ها حتی اگر متواتر هم باشد یقین بالمعنی الاخص حاصل نمی شود، اما همان طور که گفته شد علم عرفی و اطمینان آور می تواند به دست آید.

نکته:

بر اساس آنچه گفته شد این نکته به دست می آید که آنچه شیعه بر عنصر عصمت در امر هدایت و رهبری اصرار دارد، تاکید پا برجایی است. این مبنای محکم و درستی است زیرا بنا است که صد در صد معارف الهی دینی حفظ شود و خللی در آن نباشد. طبق دیدگاه شیعه درباره عصمت، در حفظ آیات قرآن و وحی الهی چیزی از قلم نیفتاده است، اما برادران اهل سنت به این معرفت صد درصدی دست نمی یابند، هر چند به اطمینان عقلایی به دست می آورند.

نکته دیگر اینکه اگر در منظر دوم به این پیش فرض که پیامبر (ص) معصوم بودند و اهتمام داشتند که آیات الهی باقی باشند، و همچنین نظارت ایشان بر این مطلب، این مساله به دست می آید که از این منظر نیز قرآن به صورت قطعی حفظ شده و چیزی از دست نرفته است.

مرحله دوم: تدوین قرآن بعد از رحلت پیامبر (ص) و در زمان خلیفه اول

در مرحله بعد از پیامبر اکرم (ص) یکی از کسانی که به جمع آوری قرآن اقدام کردند امیرالمومنین (ع) بودند. ممکن است سوال شود اگر آن حضرت در زمان پیامبر اکرم (ص) مامور به کتابت و نگارش قرآن بودند دیگر بعد از رحلت آن حضرت چه کاری باقی مانده بود که انجام دهند؟

پاسخ این است که در مرحله قبل مساله جمع آوری و نگارش قرآن مطرح بوده است و بحث نظم و نسق قرآن نبوده است به این که مثلا کدام سوره مقدم و کدام موخر باشد. امیرالمومنین (ع) بعد از رحلت پیامبر (ص) بلافاصله مشغول شدند تا نظم و نسق قرآن را ایجاد کنند و آن نظم نهایی را برای آن ایجاد کردند. به همین خاطر در روایات آمده است که قرآنی که آن حضرت تدوین نمودند هر چند از نظر آیات و سوره ها همانند همین قرآن کنونی است امام ترتیب آیات آن بر اساس ترتیب نزول بوده است. فرق دیگر آن این است که در آن تفاصیل و تفاسیر آیات نیز بیان شده است.

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آینده بیان می شود.